پسته گیاهی مقاوم به شرایط سختِ مناطق خشک و نیمه‌خشک کره زمین است. با وجود مقاومت این درخت به شرایطی چون شوری آب و خاک، خشکی و نیز گرمای منطقه رشد، قرار گرفتن گیاه در معرض این عوامل به مدت طولانی و با شدت بالا می‌تواند تهدیدی برای زندگی و محصول آن باشد.
گرمازدگی پسته که در اثر آن، گیاه با تنش خشکی نیز روبرو خواهد شد، از مشکلاتی است که به باغ‌های مناطق پسته‌کاری کشور ما آسیب جدی می‌زند. این مشکل، به‌ویژه به دلیل تغییرات اقلیمی و افزایش درجه حرارت زمین در سالهای اخیر، باید مورد توجه بیشتری قرار گیرد. در ادامه با مشکل گرمازدگی باغات پسته و راهکارهای مبارزه با آن آشنا می‌شویم.
گرمازدگی پسته و دلایل آن
تنش گرمایی چالشی است که گیاهان مختلف و درختان پسته در مراحل خاص زندگی و هنگام رشد و تولید محصول با آن روبرو می‌شوند. دلایل اصلی بروز این مشکل عبارتند از:
- دمای بالای محیط
- رطوبت پایین خاک
- قرار گرفتن گیاه در معرض تابش مستقیم خورشید
در فصل‌های گرم سال و ماه‌های تابستان، دمای هوا در آب و هوای مدیترانه‌ای و مناطق خشک و نیمه‌خشکی که درختان پسته در آن زندگی و رشد می‌کنند، از حد مطلوب درختان فراتر می‌رود. در این موقع از سال، نور شدید و مستقیم خورشید به برگ‌های درخت و مغز میوه پسته آسیب می‌رساند و مشکلاتی برای کل گیاه بوجود می‌آورد.
خسارت گرمازدگی در باغ پسته
تنش‌های مختلف به‌ویژه با شدت‌های زیاد، به‌تنهایی به گیاهان آسیب می‌زنند. اما گاهی عوارض آنها باعث تشدید تنش‌های دیگر نیز می‌شود و خسارت را بیشتر می‌کند. گرمازدگی باغات پسته از تنش‌هایی است که افزون بر علائم و آسیب‌های خود باعث بروز خشکی در گیاه نیز می‌شود.
درختان پسته نیز مانند دیگر گیاهان و حتی بهتر از بسیاری از آنها، از تبخیر و تعرق به عنوان روشی طبیعی برای خنک‌کردن خود استفاده می‌کنند. اما در تابستان و گرمای شدید هوا و همچنین در شرایط خشکسالی باغ پسته، رطوبت خاک کم و ناکافی خواهد بود و گیاه نمی‌تواند به‌خوبی از این مکانیسم بهره ببرد.
تبخیر آب از سطح خاک و دور شدن آن از دسترس ریشه و همچنین تبخیر و تعرق بیش از اندازه گیاه در گرما و خشکی که گاهی با وزش باد گرم نیز همراه است، باعث کاهش شدید جذب آب توسط درخت می‌شوند. نتیجه ناگوار این شرایط، وارد آمدن خسارت شدید به محصول آن است.
آفتاب‌سوختگی برگ‌ها و میوه‌ها، چروکیدگی مغز پسته، کاهش وزن دانه‌ها، پژمردگی و ریزش برگ‌ها، رنگ‌پریدگی، نکروز (زردی) یا قهوه‌ای‌شدن آنها، سوختگی و خشکیدگی حاشیه برگ و همچنین توقف رشد و خشک‌شدن درخت از نشانه‌های مهم آسیب ناشی از گرما به درخت پسته و خشکی متعاقب آن هستند.
توقف رشد، کاهش یا اختلال در فتوسنتز به دلیل آسیب دیدن ساختار و کارکرد کلروفیل، تغییر شکل پروتئین‌ها (دناتوره‌شدن آنها) نیز از اثرات منفی گرمازدگی بر فیزیولوژی گیاه و به‌نوعی از خسارت‌های غیرمستقیم آن به‌شمار می‌روند.
راهکارهای مقابله با گرمازدگی در درختان پسته
مهمترین راهکارهای مبارزه با اثرات گرمازدگی گیاهان شامل مدیریت آبیاری باغ، انتخاب و کاشت پایه‌های مقاوم، استفاده از سایه‌بان، مالچ‌پاشی (پوشش خاک) و همچنین طراحی درست باغ می‌باشد.
طراحی باغ
با توجه به اینکه ایران در نیمکره شمالی کره زمین قرار دارد و باغ‌های پسته ما در بهار و تابستان از سمت جنوب در معرض تابش بیشتر خورشید قرار دارند، طراحی باغ و نهالستان پسته باید به‌شکلی انجام شود که باغ تابش کمتری را از سوی خورشید دریافت کند. فاصله درختان از یکدیگر نیز نباید خیلی کم باشد. این فاصله باید طوری تعیین و تنظیم شود که هوا به‌راحتی بین ردیف‌های درختان حرکت کند و در روزهای گرم سال، حرارت بالا در باغ محبوس نشود.
کاشت ارقام مقاوم
با انتخاب پایه‌های پسته مقاوم به حرارت می‌توانید مقاومت باغ در برابر تنش گرمایی را افزایش دهید. فراموش نکنید که برای انتخاب رقم باید با کارشناس کشاورزی منطقه صحبت کنید. آنها با درنظر گرفتن همه شرایط، رقم مناسب را پیشنهاد می‌کنند. با این همه، معمولاً بسیاری از باغداران از رقم‌های مشابه استفاده می‌کنند و احداث باغ‌هایی با ارقام متفاوت از منطقه، معمول نیست و برای انجام آن به دقت و مراقبت بیشتری نیاز دارید.
مدیریت آبیاری
از مهمترین کارهایی است که می‌توان برای کاهش تاثیر و جلوگیری از خسارت گرمازدگی در باغ‌های پسته در حال احداث یا باغ‌های مستقر و چندین ساله انجام داد. روش و دور آبیاری درختان پسته با مشورت کارشناس کشاورزی باید به گونه‌ای انتخاب و تعیین شود که رطوبت خاک در سطح بهینه حفظ شود.
خنک‌سازی از طریق تبخیر و تعرق از راه‌هایی است که گیاهان برای تحمل گرما از آن بهره می‌برند. برای انجام درست این فرآیند طبیعی لازم است آب به میزان کافی در اختیار گیاه قرار گیرد. اگر آب در دسترس گیاه برای این منظور کم باشد، تنش گرمایی به همراه خشکی می‌تواند خسارت بیشتری به بار آورد.
به دلیل بحران آب در کشور و برای جلوگیری از هدررفت آب، در سالهای اخیر برخی باغ‌های پسته به سیستم‌های آبیاری نوین مانند آبیاری قطره‌ای (سطحی یا زیرسطحی) و آبیاری بارانی مجهز شده‌اند. این سیستم‌ها به‌شرط مدیریت درست و نگه‌داری اصولی می‌توانند در کاهش اثرات تنش گرمایی در گیاهان نقش مهمی ایفا کنند.
مالچ‌پاشی
استفاده از مالچ پاشی (خاک پوشش) می‌تواند در کاهش و جلوگیری تبخیر آب از سطح خاک مؤثر باشد. این پوشش‌ها جلوی رشد علف‌های هرز را نیز می‌گیرند و لازم نیست درختان بر سر همان آب اندک با آنها نیز رقابت کنند. به این ترتیب، باغ پسته شما از آسیب خشکی و گرمازدگی در امان خواهد ماند. با نظر مشاوران کشاورزی می‌توانید از مالچ‌هایی با جنس‌های مختلف، شامل مواد طبیعی مانند خرده چوب و خاک اره یا مالچ مصنوعی و پوشش‌های پلی‌اتیلنی استفاده کنید.
هرس درختان و استفاده از پوشش گیاهان
هرس درختان برای بهبود جریان هوا، آسیب گرمازدگی را کم می‌کند. برای کاهش تابش خورشید و بازتاب نور آن می‌توانید روی برگ‌ها و تاج درختان از رس کائولن یا دیگر مواد بازتاب‌دهنده استفاده کنید. همچنین اگر گرما به‌شکل بی‌سابقه‌ای شدید است، از سایه‌بان و آبپاشی و مه‌پاشی موقت برای خنک کردن باغ استفاده کنید. البته این کار را حتما باید با مشورت و زیر نظر کارشناس کشاورزی انجام دهید تا مبادا مشکلات دیگری مانند بیماری در درختان بوجود آید.
اجرای هرکدام از این راهکارها به‌تنهایی یا به‌شکل ترکیبی می‌تواند اثرات تنش گرمایی درختان پسته (گرمازدگی) را به شیوه‌ای موثر کاهش دهد. به این ترتیب می‌توانید ضمن محافظت از باغتان در برابر گرمای آسیب‌رسان، عملکرد درختان و کیفیت پسته تولیدی آن را نیز در سطح مطلوبی حفظ کنید.
سخن پایانی
گرمازدگی و خشکسالی باغ پسته به دلیل تابش شدید خورشید، دمای بیش از حد هوا و کمبود بارش و نبود دسترسی به آب کافی، از معضلات جدی مناطق پسته‌کاری در فصل تابستان و مراحل بحرانی رشد گل و میوه‌ها است. گیاهان و به‌ویژه درختان پسته در همه دوره‌های زندگی خود در معرض انواع آسیب‌ها و تنش‌های زنده و غیرزنده قرار دارند. آنها به دلیل ریشه داشتن در خاک، نمی‌توانند از شرایط نامطلوب محیط دور شوند؛ بنابراین با وجود همه سازگاری‌ها و تکنیک‌هایی که برای مقابله با چنین شرایطی به آن مجهز شده‌اند، همیشه و به‌طور کامل از خطر و تهدید گرمازدگی نیز در امان نیستند.
به همین دلیل، مقابله انسانی با این شرایط و بهره‌گیری از راهکارهای مدیریتی و به‌باغی ضروری است. برای محافظت از درختان پسته و کاهش تاثیرات منفی استرس گرمایی (گرمازدگی) گیاه باید از راهکارهای مناسبی همچون مدیریت آبیاری، مالچ‌پاشی و استفاده از ارقام مقاوم به حرارت و خشکی به‌عنوان پایه و رقم بارده، استفاده از سایه‌بان و سیستم‌مه‌پاش به شکل موقت کمک گرفت. در همه این موارد، توجه به شرایط آب‌وهوایی و توصیه‌های هواشناسی کشاورزی ضروری است.
