کود از مهمترین نهاده‌های کشاورزی است که با توجه به شرایط باغ و مزرعه می‌توان از انواع آن برای تولید محصولات کشاورزی باکیفیت بهره برد. بر اساس پیش‌بینی‌ها، جمعیت جهان تا پایان قرن 21 به حدود 11 میلیارد نفر خواهد رسید. برای تأمین مواد غذایی مورد نیاز این جمعیت لازم است از روش‌هایی استفاده کنیم که میزان محصول و عملکرد باغ و مزرعه را افزایش دهد؛ در بهبود کیفیت محصولات مؤثر باشد؛ باعث کاهش ضایعات کشاورزی و افزایش ماندگاری محصول شود و در نهایت کمک کند تا سود اقتصادی و درآمد کشاورزان و باغداران افزایش یابد. این محصولات تقویتی گیاهی کلید اصلی دستیابی به این اهداف هستند.
به دلیل ارزش اقتصادی بالای پسته، کوددهی باغ‌های طلای سبز از مهمترین عملیاتی است که در مراحل احداث باغ و همچنین در طول سال‌های محصول‌گیری و بهره‌برداری از باغ باید به آن توجه ویژه کرد. تقویت درختان پسته با استفاده از انواع این محصولات تقویتی خاک به شما کمک می‌کند تا باغی سالم و درختانی شاداب و مقاوم داشته باشید و همچنین محصولی با کیفیت به دست آورید.
کود چیست؟
در تعریف کود به‌شکل کلی و کوتاه می‌توان گفت این عناصر مغذی، مواد ارگانیک یا آلی زنده و غیرزنده و ترکیبات شیمیایی هستند که می‌توانند بسته به نوع، مقادیر متفاوتی از عناصر مغذی مورد نیاز برای رشد و باردهی را در اختیار گیاهان بگذارند و برخی از آنها نیز شرایط خاک را بهبود بخشند. این مواد و ترکیبات با توجه به نوعشان و بسته به شیوه و زمان استفاده‌شان می‌تواند همه یا بخش بزرگی از اهداف مصرف این افزودنی‌های خاک را محقق سازند. اهدافی که عبارتند از:
- کمک به تداوم تولید
- افزایش میزان محصول
- بهبود کیفیت محصول
- بهبود شرایط رشد گیاه
دلایل استفاده از کود
با توجه به اهداف کاربرد کود، مصرف آنها باید به افزایش عناصر غذایی و مواد آلی خاک کمک کند. هنگامی که خاک باغ و مزرعه به‌طور طبیعی از مواد غذایی مورد نیاز گیاهان تهی باشد، یا میزان عناصر آن برای محصول‌دهی و رشد بهینه گیاه کافی نباشد، می‌توان از این افزودنی‌های زراعی استفاده کرد.
گاهی مواد غذایی به میزان کافی یا حتی بیشتر از نیاز گیاه درون خاک حضور دارند؛ اما گیاه به دلایلی مانند نامناسب بودن pH خاک، آهکی بودن آن و … نمی‌تواند آنها را به‌راحتی جذب کند. در این موارد نیز به منظور بهبود شرایط، می‌توان از این مواد غذایی گیاهی به همراه مواد اصلاح‌کننده خاک یا به‌تنهایی استفاده کرد.
انواع کود از نظر منشاء
کودهای حیوانی اولین نوع از محلول‌های غذایی و مواد آلی هستند که برای تقویت گیاهان و افزایش محصول مورد استفاده قرار می‌گیرند. پیشرفت دانش و گسترش مطالعات کشاورزی از یک سو و افزایش نیاز جوامع به غذا و محصولات گیاهی از سوی دیگر، منجر به ایجاد و توسعه فناوری‌ها و کارخانه‌های تولید ترکیبات مغذی برای گیاهان شده است. به این ترتیب عناصر مغذی شیمیایی با منشاء و فرمولاسیون گوناگون نیز تولید شدند.
با افزایش توجه به محیط زیست و روشن شدن عوارض مصرف مغذی‌های شیمیایی، کم‌کم افزودنی‌های خاک دیگری نیز مورد توجه قرار گرفتند. مطالعه روی مزایای عناصر مغذی زیستی، عناصر مغذی سبز، مواد کمپوستی و دیگر مغذی‌های آلی در حال گسترش است. مشاوران کشاورزی بسته به نوع محصول و شرایط هر باغ و با توجه به نتایج آزمایش خاک و تجزیه برگ یا میوه گیاهان، این افزودنی‌های خاک را نیز در برنامه کودی و تغذیه‌ای باغ یا مزرعه توصیه می‌کنند.
محصولات تقویتی گیاهی مورد استفاده در کشاورزی که بسیاری از آنها در پسته‌کاری نیز کاربرد دارند شامل موارد زیرند:
کود ارگانیک یا آلی
همانطور که از نامشان مشخص است، عناصر مغذی هستند که از مواد آلی و منابع طبیعی به‌دست می‌آیند. بقایای گیاهی، باقیمانده خون و استخوان جانوران مرده، فضولات دام و پرندگان و جلبک دریایی از عناصر مغذی آلی پرکاربرد در دنیا به‌شمار می‌روند.
مهمترین دلیل استفاده از کود ارگانیک، تأثیری است که بر ساختار فیزیکی و بافت خاک می‌گذارد. آنها باعث افزایش توان خاک در نگهداری آب و مواد مغذی می‌شوند. همچنین از آنجا که عناصر مغذی آلی موادی تجزیه‌پذیر و پوسیدنی هستند، نقش مهمی در افزایش جمعیت و تحریک فعالیت میکروارگانیسم‌های مفید خاک دارند. لازم به یادآوری است، مغذی‌های ارگانیک و آلی در تأمین عناصر غذایی گیاه نیز نقش دارد. برخی از مهمترین و پرکاربردترین انواع این کودها عبارتند از:
-
کود حیوانی
عناصر مغذی آلی با منشاء جانوری هستند و فضولات دامی و حیوانی همچون مواد دفعی گاو، اسب، گوسفند، خرگوش و همچنین مرغ یا محصولات جانبی و بقایای تجزیه ماهی و… را شامل می‌شوند. فاضلاب شهری و مواد دفعی انسانی یا پساب خانگی می‌توانند به عنوان کود مورد استفاده قرار گیرند؛ اما به دلیل آلوده بودن به شوینده‌های خانگی و شهری، استفاده از آنها نیازمند احتیاط و انجام مراحل تصفیه‌ی مناسب است.
این محصولات تقویتی خاک دارای برخی مواد مغذی مهم مانند نیتروژن، فسفر و پتاسیم هستند و به همین دلیل در تکامل و رشد و نمو گیاهان، رشد ریشه‌ها، گل‌دهی، بذردهی و افزایش کمیت و کیفیت میوه نقش دارند.
کودهای حیوانی فعالیت‌های میکروبی خاک را افزایش می‌دهند. عناصر مغذی مرغی برای پسته بسیار مقوی و مغذی است اما EC بسیار بالایی دارد؛ بنابراین با توجه به اینکه بیشتر خاک‌های کشور و به‌ویژه خاک بسیاری از مناطق پسته‌کاری شوری و EC بالایی دارند، استفاده از آن چندان توصیه نمی‌شود. از میان مغذی‌های حیوانی یا دامی، محلول‌های غذایی گاوی برای پسته بسیار مناسب‌تر است مگر آنکه کارشناس کشاورزی، عناصر مغذی دیگری را برای باغ شما توصیه کند.
در استفاده از کودهای حیوانی و دامی باید توجه کرد که فضولات حیوانی حاوی بذر علف‌های هرز هستند و همچنین محیط مناسبی برای رشد میکروارگانیسم‌های بیماری‌زا یا تخم حشرات فراهم می‌کنند. از این‌رو در باغ پسته و هر باغ و مزرعه دیگر، افزودنی‌های خاک دامی باید حتماً به‌شکل پوسیده مصرف شود تا عامل افزایش علف هرز یا مرکز شیوع بیماری و گسترش آفات نشود.
کمپوست
از مواد گیاهی و جانوری تجزیه‌شده، ضایعات غذایی و پسماند خانه و آشپزخانه به‌دست می‌آید. کمپوست به دلیل دارا بودن درشت‌مغذی‌ها و عناصر ضروری پرمصرفی مانند نیتروژن، فسفر، پتاسیم، کلسیم و منیزیم و همچنین عناصر میکرو مانند روی و آهن، در تقویت گیاه نقش دارد. کمک به حفظ رطوبت خاک، کاهش نیاز به کودهای شیمیایی، تحریک رشد ریزاندامواره مفید خاک از دیگر مزایای آن به‌شمار می‌رود.
-
خاکستر چوب
حاوی پتاس است و به رشد گیاه کمک می‌کند. از آنجا که ماده‌ای قلیایی است و اسیدیته خاک را کاهش می‌دهد، برای استفاده از آن در مناطق پسته‌کاری که خاک‌های قلیایی و آهکی دارند، حتماً باید با کارشناس کشاورزی مشورت کرد. پودر استخوان (استخوان‌های حیوانی آسیاب‌شده و سرشار از فسفر و کلسیم)، پودر خون (خون خشک‌شده دام و پرندگان اهلی ذبح‌شده در کشتارگاه و حاوی نیتروژن زیاد) و جلبک دریایی (حاوی ریزمغذی‌ها و دیگر محرک‌های رشد گیاه) از دیگر کودهای آلی به‌شمار می‌روند که با وجود مفید بودن، در باغ‌های پسته از آنها کمتر استفاده می‌شود.
کود شیمیایی
یکی از راه‌های افزایش عملکرد در کشاورزی، استفاده از کودهای شیمیایی است. سه دسته اصلی این محلول‌های غذایی، شامل عناصر پرمصرف نیتروژن (N)، فسفر (P) و پتاسیم (K) هستند که همه گیاهان و به‌ویژه درختان پسته، در مراحل مختلف رشد و باردهی به آنها نیاز دارند. محلول‌های غذایی حاوی کلسیم و منیزیم نیز در سلامت درختان و کیفیت میوه پسته نقش دارند. انواع محصولات تقویتی گیاهی شیمیایی حاوی عناصر کم‌مصرف که آنها را به نام کود ریزمغذی می‌شناسند نیز در جبران کمبود ریزمغذی‌ها، افزایش مقاومت درختان در برابر تنش‌های زنده و غیرزنده و بهبود کیفیت پسته نقش دارند.
برای ساخت عناصر مغذی شیمیایی، مواد اولیه لازم را از معادن طبیعی دارای عناصر مورد نیاز گیاهان به کارخانه‌های تولید کود می‌برند. در آنجا، با کنترل دقیق و پس از برخی فرآیندهای خالص‌سازی و ترکیب‌های شیمیایی، مغذی‌های گوناگونی مانند نیترات آمونیوم اوره، سوپر فسفات تریپل و سولفات پتاس را تولید می‌کنند.
کود زیستی (بیولوژیک)
این افزودنی‌های زراعی در واقع موادی حاوی میکروارگانیزم‌های زنده مانند باکتری‌ها، قارچ‌ها و سیانوباکتر‌ها هستند که مواد مغذی را در دسترس گیاهان قرار می‌دهند. میکروارگانیسم‌های موجود در این کودها، در سطح ریشه گیاه (به شکل همزیست) یا فضای اطراف آن (به‌شکل خاکزی) فعالیت می‌کنند و به این ترتیب، مواد لازم برای رشد و ارتقاء سلامت گیاه را در دسترس ریشه‌ها قرار می‌دهند.
در سال‌های گذشته، با روشن شدن هر چه بیشتر معایب کودهای شیمیایی و ضرورت کاهش مصرف آنها، توجه به انواع محلول‌های غذایی بیولوژیک (زیستی) بیشتر شده است. کود زیستی به عنوان مکمل مغذی‌های شیمیایی کاربرد دارند. آنها افزون بر نقشی که در بهبود رشد و کیفیت محصول و همچنین حاصلخیزی خاک دارند، در بسیاری از موارد باعث افزایش مقاومت گیاهان در برابر عوامل نامساعد محیطی مانند خشکی یا سرما نیز می‌شوند.
در باغ‌های پسته برای کاهش pH خاک و بهبود جذب کلسیم، باکتری‌های تیوباسیلوس را با گوگرد کشاورزی و کود حیوانی مخلوط می‌کنند و آنها را درون چاله‌هایی می‌ریزند که زیر سایه‌انداز درخت حفر شده است. این باکتری‌ها در این حالت محلول‌های غذایی زیستی به‌شمار می‌روند.
شیوه مصرف کود
محلول‌های غذایی مختلف را بسته به نوع و نیاز گیاه به آنها، نوع و پایداری فرمول شیمیایی محلول‌های غذایی، شیوه جذب آن توسط گیاه و همچنین شرایط آب‌وهوایی و محیطی می‌توان در زمان‌های مشخص، در مقادیر توصیه‌شده و به‌شکل‌های گوناگونی در اختیار گیاهان گذاشت. مهمترین روش‌های کوددهی به گیاهان عبارتند از:
- تزریق
- پخش سطحی
- نواری
- چالکود – کانالکود
- آبکود (کودآبیاری)
- برگ‌پاشی (محلول‌پاشی یا تغذیه برگی)
روش تزریق جایگاه کمتری در تغذیه گیاهان دارد. در این روش، کود و مواد شيميايي (حشره‌كش‌ها، قارچ‌كش‌ها، آنتـی‌بيوتيک‌هـا) را همـراه بـا مـواد نگهدارنده و پيش‌برنده یا توزيع‌كننده آنها و مواد بازدارنده واکنش نامطلوبشان، به‌طور مستقيم (با استفاده از ابزارهایی مانند سرنگ‌های مخصوص یا تجهیزات نوین تزریق)، به درون آوندهای چوب يا آبكش درختـان و درختچه‌ها وارد می‌کنند.
از بین روش‌های جایگذاری عمقی، روش نواری که شامل قراردادن كود در ناحيه نزديك ريشه می‌شود برای کشت و پرورش محصولات زراعی کاربرد دارد. اما روش چالکود یا کانالکود برای درختان میوه مناسب است. در این شیوه، عناصر مغذی آلی و (یا) شیمیایی را با حجم محدودی از خاک مخلوط می‌کنند و سپس در چاله‌های اطراف درخت قرار می‌دهند. چالکود پسته را می‌توان تنها با کود دامی یا همراه با گوگرد و محلول‌های غذایی زیستی پر کرد.
نتایج مصرف کود
به لطف کودها، گیاهان به مواد موردنیازشان دسترسی می‌یابند و می‌توانند رشد و محصول‌دهی بهتر و بیشتری داشته باشند. در مقایسه انواع افزودنی‌های خاک، مغذی‌های شیمیایی بیش از بقیه نیاز گیاه به مواد غذایی را تأمین می‌کند.
برخلاف آنها، کودهای آلی و سبز افزون بر بهبود رشد گیاه و افزایش کیفیت محصول، در بهبود ساختمان و بافت خاک نیز تأثیر به‌سزایی دارند. آنها شرایط فیزیکی خاک را بهبود می‌بخشند؛ باعث افزایش تخلخل آن می‌شوند و ظرفیت نگهداری آب را در خاک افزایش می‌دهند. این موضوع دسترسی ریشه‌ها به آب و محلول خاک را که حاوی مواد مغذی گیاه است، آسان می‌کند.
همچنین محلول‌های غذایی آلی (حیوانی، گیاهی یا مخلوط آنها) در افزایش حاصلخیزی خاک و بهبود شرایط شیمیایی آن مؤثرند و کمک می‌کنند گیاه مواد مغذی را به‌سادگی و با کارایی بیشتری جذب کند.
ناگفته نماند، گیاهانی که در اثر کاربرد کودها تقویت شده‌اند، در برابر حمله آفات و بیماری‌‌ها نیز مقاومت بهتری از خود نشان خواهند داد. آنها همچنین می‌توانند شرایط نامساعد محیطی و تنش‌های غیرزنده، همچون خشکی، سرما و گرما را بهتر تحمل کنند.
تقسیم‌بندی کودها از نظر شکل عرضه و فرمولاسیون
این افزودنی‌های خاک از نظر شکل عرضه به انواع کود مایع و جامد (گرانول و گاه نیز پرک) تقسیم می‌شوند. همچنین از نظر تنوع مواد مغذی و فرمولاسیون شامل دو دسته ساده (مستقیم) و مخلوط یا ترکیبی (کودمیکس) هستند. افزودنی‌های خاک ساده تنها یک عنصر مغذی را تامین می‌کند (معمولاً نیتروژن، فسفات و پتاسیم) اما محلول‌های غذایی میکس همزمان حاوی چند نوع ماده غذایی (درشت‌مغذی‌ها و محلول‌های غذایی میکرو، شامل چندین ریزمغذی) است. افزودنی‌های خاک ترکیبی گاهی حتی مخلوطی از این محصولات تقویتی گیاهی و آفت‌کش یا ترکیبات اصلاح‌کننده خاک است.
سخن پایانی
کودها از مهمترین نهاده‌های کشاورزی هستند که برای افزایش رشد، کیفیت و همچنین ارزش تغذیه‌ای محصولات کشاورزی می‌توان از آنها بهره برد. این افزودنی‌های خاک را می‌توان در سطح خاک پخش کرد؛ در محیط ریشه جایگذاری نمود (روش چالکود یا کود آبیاری)، یا روی برگ گیاهان پاشید (محلول‌پاشی). به این ترتیب، گیاه مغذی‌ها را جذب می‌کند و از آن برای رشد، ساخت محصول سالم و با کیفیت و همچنین افزایش مقاومت در برابر تنش‌های زنده و غیرزنده استفاده می‌کند. این محصولات تقویتی گیاهی با بهبود بافت و ایجاد تغییرات مثبت در ساختار و شرایط فیزیکی، شیمیایی و بیولوژیکی خاک، هم موجب افزایش جذب مواد مغذی توسط گیاه می‌شوند و هم در برخی موارد (مانند کودهای آلی) به تداوم تولید محصول کمک می‌کنند.
هنگام بررسی کودها باید افزون بر گیاهان، به سودمندی آنها برای خاک باغ و مزرعه نیز توجه کرد. عناصر مغذی شیمیایی نقشی در اصلاح ساختمان خاک ندارند و بیشترین تأثیرشان بر بهبود رشد و عملکرد گیاهان است. اما مغذی‌های آلی یا زیستی با بهبود شرایط خاک و موجودات زنده آن، امکان تداوم تولید را نیز فراهم می‌کنند و از این نظر بر مغذی‌های شیمیایی برتری دارند. کودهای آلی حیوانی و گیاهی (سبز) و همچنین محلول‌های غذایی زیستی از افزودنی‌های مهم خاک هستند که بدون عوارض ناشی از عناصر مغذی مواد شیمیایی و با کمک مواد طبیعی، خاک را برای گیاهان و به‌ویژه درختان پسته حاصلخیز و قابل استفاده می‌کنند.
