با افزایش جمعیت جهان و محدودیت منابع طبیعی، تولید محصولات کشاورزی با کیفیت، به چالشی جدی تبدیل شده است. اگرچه کودهای شیمیایی تا مدت‌ها راهکاری سریع برای افزایش محصول بودند، اما اثرات مخرب آنها بر محیط زیست و سلامت انسان غیرقابل انکار است. به همین دلیل، امروزه استفاده از کودهای زیستی که با کمک میکروارگانیسم‌های مفید عمل می‌کنند، به عنوان روشی پایدار و سازگار با محیط زیست برای تقویت خاک و افزایش محصول مورد توجه قرار گرفته است. کودهای زیستی نه تنها به رشد بهتر گیاهان کمک می‌کنند، بلکه حاصلخیزی خاک را نیز افزایش داده و به حفظ محیط زیست کمک شایانی می‌نمایند.
تعریف کود زیستی
کود زیستی یا بیولوژیک به ترکیبات طبیعی و زیست‌تخریب‌پذیری گفته می‌شود که حاوی موجودات زنده هستند، از نظر شیمیایی سنتز نشده‌اند و می‌توان از آنها در کشاورزی به‌عنوان کود استفاده کرد. عملکرد کود زیستی و تأثیرات آن بر گیاهان، پیامد فعالیت میکروارگانیزمهای درون کود است. این موجودات شامل سویه‌های مختلف قارچ‌ها، باکتری‌ها و سیانوباکترهای خاکزی یا همزیست می‌شوند که پس از استفاده کود و استقرار روی سطح ریشه گیاه یا خاک پیرامون آن (سپهر ریشه یا ریزوسفر)، ترکیبات آلی گوناگونی را در خاک آزاد می‌کنند. ریزاندامگان (میکروارگانیزمهای) سازنده کودهای بیولوژیک، از نظر نوع فعالیت شامل باکتری‌های تثبیت‌کننده نیتروژن، میکروارگانیسم‌های حل‌کننده فسفات، پتاسیم، آهن، گوگرد، منگنز و باکتری‌های پویا‌کننده روی هستند.
مزایای کودهای زیستی
با توجه به حرکت سیستم‌های کشاورزی جهانی به سوی کشاورزی پایدار، بهره‌برداری از کودهای زیستی روشی قابل اعتماد در این زمینه است. از یک سو، برخلاف کودهای شیمیایی و مصنوعی که شرایط خاک را برای همیشه از بین می‌برند، کودهای بیولوژیک هیچگونه ترکیبات آلاینده یا مواد واکنش‌پذیر دیگری تولید نمی‌کنند. به همین دلیل، به خاک و منابع آبی و همچنین جانداران آسیب نمی‌رسانند و کاربردشان هیچ تداخل شیمیایی نامطلوبی در محیط نشان نمی‌دهد.
از سوی دیگر، این کودها با تأثیری که بر رشد و نمو گیاهان و عملکرد باغ‌ها و مزارع می‌گذارند، شرایط کاری و اقتصادی کشاورزان و باغداران گرامی را بهبود می‌بخشند. آنها به این شیوه در ترغیب کشاورزان به ادامه تولید محصولات با کیفیت و سالم برای جامعه نقش مهمی ایفا می‌کنند. برخی از مزیت‌های کود زیستی و ویژگی‌های مهمی که آنها را از کودهای مصنوعی متمایز می‌کند عبارتند از:
- بهبود رشد گیاهان و در برخی موارد تا 40 درصد افزایش عملکرد محصول
- کارکرد خوب و مؤثر در مناطق خشک و نیمه‌خشک و جاهایی با بارندگی کمتر
- بهبود سلامت خاک از طریق بهبود خواص خاک مانند بافت خاک، چگالی ظاهری و ظرفیت نگهداری آب
- کنترل پاتوژن‌های مضر خاک و جلوگیری از زندگی و رشد آنها از راه آزاد کردن برخی از مواد شیمیایی در خاک
- بهبود همه‌جانبه حاصلخیزی خاک از طریق آزادسازی ویتامین‌ها و برخی مواد محرک رشد در خاک همزمان با تأمین مواد مغذی ضروری گیاهان مانند نیتروژن، پتاسیم، فسفر و برخی از ریزمغذی‌ها
همچنین جالب است بدانید، کشاورزان پس از کسب دانش و تجربه کافی در مورد نحوه عملکرد این فرآیند، می‌توانند کودهای زیستی را در نزدیکی مزرعه خود با تلقیح کشت باکتری‌ها تولید کنند.
انواع کود بیولوژیک
کودهای زیستی را با توجه به عواملی مانند فرمولاسیون یا به عبارت دقیق‌تر، نوع میکروارگانیزمهای موجود در کود، شیوه استفاده و کارکرد آنها و … می‌توان دسته‌بندی کرد. اساسی‌ترین فاکتورهای دسته‌بندی انواع کود زیستی عبارتند از:
-
نوع ریزاندامگان (فرمولاسیون کود زیستی)
کود بیولوژیک حاوی سویه‌های مختلف باکتری‌ها و قارچ‌های گوناگون مانند ریزوبیوم، آزوسپیریلوم، باسیلوس، سودوموناس و همچنین پنی‌سیلیوم، آسپرژیلوس و … است. این جانداران به تنهایی یا در ترکیب با یکدیگر (بسته به نوع کود)، عناصر ضروری، عوامل محرک رشد و دیگر ترکیبات مورد نیاز گیاه را در خاک آزاد می‌کنند. آنها این کار را به شیوه‌های مختلفی مانند شکستن پیوند بین فسفات خاک با عناصر دیگر و… انجام می‌دهند.
-
شیوه مصرف کود بیولوژیک
اگر کارشناس کشاورزی برای زمین و مزرعه یا باغ شما کود بیولوژیک توصیه کند، می‌توانید به‌شیوه‌های محلول (برای کشت‌های خاکی، هیدروپونیک و …) و غیرمحلول (چالکود یا پخش) آنها را روی انواع گیاهان مصرف کنید. همچنین باغداران پسته می‌توانند باکتری تیوباسیلوس را در ترکیب با گوگرد کشاورزی و به عنوان کود زیستی در چالکود زمستانه به همراه کود دامی پوسیده استفاده کنند.
-
کارکرد یا تأثیر کود
کودهای زیستی با بهره‌گیری از میکروارگانیسم‌های مفید، نقش مهمی در بهبود حاصلخیزی خاک و افزایش عملکرد گیاهان ایفا می‌کنند. این میکروارگانیسم‌ها با تجزیه مواد آلی، تثبیت نیتروژن و بهبود ساختار خاک، شرایط رشد گیاهان را بهینه می‌کنند. علاوه بر این، با تولید مواد محرک رشد و تقویت سیستم ایمنی گیاهان، آنها را در برابر تنش‌های محیطی و بیماری‌ها مقاوم‌تر می‌سازند. در نتیجه، استفاده از کودهای زیستی نه تنها به افزایش تولید و کیفیت محصولات کمک می‌کند، بلکه به حفظ محیط زیست و پایداری کشاورزی نیز کمک شایانی می‌نماید.
-
شکل‌های عرضه( حالت فیزیکی کود)
کودهای زیستی در فرم‌های مختلفی مانند پودر، گرانول و مایع تولید می‌شوند. انتخاب نوع کود به روش کشت و نوع محصول بستگی دارد. مثلاً کودهای پودری برای خاک‌های سبک مناسب‌تر هستند، در حالی که کودهای مایع برای سیستم‌های آبیاری قطره‌ای کاربرد دارند. علاوه بر این، کودهای زیستی می‌توانند به صورت پوشش روی بذر نیز استفاده شوند تا جوانه‌زنی و رشد اولیه گیاه را بهبود بخشند. برخی از کودهای زیستی نیز به صورت ترکیبی از چندین میکروارگانیسم تولید می‌شوند تا اثر بخشی آنها را افزایش دهند.
جایگزینی سازگار با محیط زیست برای کودهای شیمیایی
کود ارگانیک، حاصل تجزیه طبیعی مواد آلی مانند کود حیوانی، بقایای گیاهی و کمپوست است. این نوع کود به عنوان یک جایگزین سازگار با محیط زیست برای کودهای شیمیایی شناخته می‌شود. کود ارگانیک با بهبود ساختار خاک، افزایش ظرفیت نگهداری آب و تامین تدریجی مواد مغذی، به رشد بهتر گیاهان کمک می‌کند. ارتباط تنگاتنگی بین کود ارگانیک و کود زیستی وجود دارد. هر دو نوع کود، به بهبود سلامت خاک و افزایش حاصلخیزی آن کمک می‌کنند؛ با این تفاوت که کود زیستی بر پایه میکروارگانیسم‌ها عمل کرده و کود ارگانیک از تجزیه طبیعی مواد آلی به دست می‌آید.
نحوه مصرف کودهای زیستی
برای دستیابی به بهترین نتیجه، استفاده از کودهای زیستی باید به دقت و با توجه به نوع محصول و شرایط خاک انجام شود. مصرف کودهای زیستی باید به صورت منظم و در زمان‌های مناسب انجام شود. به عنوان مثال، برخی از کودهای زیستی باید پیش از کاشت بذر یا در مراحل اولیه رشد گیاهان استفاده شوند تا بهترین تاثیر را داشته باشند. کودهای زیستی را می‌توان به روش‌های مختلفی مانند پخش مستقیم بر روی خاک، مخلوط کردن با آب و استفاده در سیستم‌های آبیاری، یا حتی به صورت پوشش روی بذر مصرف کرد. استفاده منظم از کودهای زیستی به بهبود سلامت خاک و افزایش عملکرد محصولات کمک می‌کند.
