خاک به‌عنوان بستر کشت، نیاز به مراقبت دقیقی دارد تا محیط مناسب برای رشد گیاهان و کشاورزی پایدار فراهم گردد. خاکورزی یکی از روش‌هایی است که برای بهبود شرایط خاک و آماده‌سازی آن در مراحل مختلف رشد گیاهان به کار گرفته می‌شود. این فرآیند شامل شخم‌زنی، کوددهی و مدیریت بقایای محصولات است که به بهبود ساختار خاک و کنترل علف‌های هرز کمک می‌کند. با توجه به نوع خاک و نیاز گیاه، هر روش خاکورزی مزایای خاص خود را دارد که در ادامه بررسی می‌گردد.
خاک ورزی چیست؟
عملیات آماده‌سازی خاک برای کاشت بذر یا نشاء و نهال، رشد بهتر گیاهان مستقر در خاک و نیز کشت دوباره پس از برداشت محصول قبلی، خاک ورزی (Tillage) نامیده می‌شود. در خاک ورزی، با تحریک مکانیکی خاک (کارهایی مانند برش خاک، شکستن کلوخ‌‌ها، مخلوط‌کردن خاک یا افزودن کود به آن، هوادهی و …) به آماده‌سازی آن می‌پردازیم.
انواع خاک ورزی
با توجه به عمق فعالیت ادوات خاک ورزی، هدف، شیوه و زمان انجام این عملیات، می‌توان آن را به روش‌های گوناگون دسته‌بندی کرد. البته تفکیک کامل این روش‌ها از یکدیگر ممکن نیست و گاه برخی روش‌ها در هم می‌آمیزند.
بر اساس زمان اجرا
می‌توان آن را در مراحل پیش و پس از کشت انجام داد. خاک ورزی پیش از کشت در دو مرحله زیر انجام می‌شود:
خاک ورزی اولیه (Primary)
در اعماق بیشتر انجام می‌شود؛ از این‌رو، لایه‌های سخت خاک را می‌شکند و آنها را نرم و سست می‌کند. این خاک ورزی عمیق با ابزارهایی مانند گاوآهن برگردان‌دار، بشقابی، قلمی (چیزل)، زیرشکن، پشته‌ساز، نهرکن، تیلر، روتوتیلر و … انجام می‌شود. طی آن می‌توان میزان متفاوتی از خاک را (بسته به نوع ادوات) به‌هم زد. این ابزارها دست‌کم در عمق 15 سانتی‌متری کار می‌کنند و سطح خاک پس از این مرحله، ناهموارتر از خاک به‌جا مانده از خاک ورزی ثانویه است.
انواع خاک ورزی اولیه بسته به هدف یا ضرورت:
-
خاک ورزی عمیق (Deep Tillage)
لایه‌های سخت عمق‌‌های پایین‌تر خاک (نسبت به عمق معمول خاک ورزی) را می‌شکند تا ریشه به‌ویژه در خاک‌های سنگین یا فشرده بهتر رشد کند. توصیه می‌شود تنها برای گیاهان بادوام و دارای ریشه عمیق مانند پسته به‌کار رود.
-
زیرشکنی (Subsoiling)
در عمق بسیار بیشتر، حتی 90 سانتی‌متری انجام می‌شود و برای شکستن لایه‌های سخت طبیعی یا انسان‌ساخت (حاصل خاکورزی مکرر) که رشد ریشه محصولات را محدود می‌کند مناسب است. خاک بالایی تنها برش باریکی می‌خورد اما زیرشکن (Subsoiler) لایه‌های عمیق زیرین را بدون وارونگی و با کمترین اختلال در خاک رویی می‌شکند. مالچ پاشی عمودی برای جلوگیری از بسته‌شدن شیارهای زیرین خاک توصیه می‌شود.
-
خاک ورزی در تمام طول سال
در طول سال، تا زمان کاشت و حتی پس از برداشت محصول انجام می‌شود. برای جلوگیری از رشد علف‌های هرز، شخم‌زنی به‌طور مکرر در خارج از فصل انجام می‌شود.
خاک ورزی ثانویه (Secondary)
عملیاتی سبک‌تر است که پس از خاک ورزی اولیه انجام می‌شود. هدف آن از بین بردن علف‌های هرز، بریدن و زیرخاک بردن بقایای گیاهی و کلش‌های باقیمانده در عمق کم، خردکردن کلوخه‌ها، شـكل‌دادن به سـطح زمیـن، تسـطیح و فشـردن خاک سـطحی، مخلوط‌کردن علف‌کش‌ها و كودهـای پایـه با خاک، نـرم‌كـردن بیشـتر خـاك و تهیه بستر بذر مناسب است. ادوات آن شامل انواع کولتیواتور، کلوخ‌شکن، دیسک، ماله، غلتک و … می‌شود. این ابزارها معمولا در عمق کمتر از 15 سانتیمتر کار می‌کنند و کشاورزان بسته به نیاز و شرایط، انواع آنها را به‌کار می‌برند.
براساس هدف
خاک ورزی مرسوم یا سنتی (Conventional Tillage)
این سیستم در دامنه وسیعی از خاک‌ها و سیستم‌های کوددهی مختلف قابل اجراست و ماشین‌آلات مربوط به آن در دسترسند. در خاکورزی معمول، شخم‌زدن با گاوآهن برگردان‌دار یا اسکنه انجام می‌شود؛ پس از آن، عملیات خاک ورزی ثانویه اجرا می‌شود. تردد زیاد ماشین‌آلات در این روش خطر فشردگی خاک را در پی دارد. کاهش مواد آلی، افزایش احتمال فرسایش خاک و پراکنده‌شدن بذر علف‌های هرز از دیگر معایب آن است.
خاک ورزی حفاظتی (Conservation Tillage)
همانطور که از نامش مشخص است، تأکید این عملیات زراعی بر حفاظت خاک است. در این سیستم شرایط روی خاک یا درون آن به‌گونه‌ای تنظیم می‌شود که از خاک در برابر فرسایش محافظت شود. حفظ رطوبت خاک، محافظت از تجهیزات و همچنین صرفه‌جویی در انرژی و نیروی کار از دیگر مزایای آن است. روش‌های این سیستم عبارتند از:
-
کشاورزی بدون خاک ورزی
کاشت مستقیماً در خاک دست‌نخورده انجام می‌شود. در کاهش فرسایش و حفظ ساختار خاک و میکروارگانیسم‌های مفید آن مؤثر است.
-
خاک ورزی حداقلی (کمینه)
ناهمواری و نفوذپذیری سطح خاک را با کمترین عبور ادوات و بدون آسیب‌زدن به ساختار خاک افزایش می‌دهد.
-
خاک ورزی مالچ کلش
با پراکنده‌سازی بقایای گیاهی در حال رشد یا باقیمانده محصول قبلی در سطح خاک بعد از عملیات کاشت، از خاک در برابر فرسایش بادی و آبی حفاظت می‌کند.
مزایای خاک ورزی
- کنترل مؤثر علف‌های هرز
- بهبود هوادهی خاک و بهینه‌سازی شرایط تنفس ریشه
- مدیریت و کاهش بیماری‌ها با برهم زدن چرخه زندگی عوامل بیماری‌زای خاک‌زاد
- بهبود مدیریت محصولات از راه افزودن بقایای محصولات و گیاهان پوششی به خاک
- بهبود رشد ریشه‌ها با شکستن لایه‌های فشرده خاک و فراهم‌کردن شرایط نفوذ ریشه‌ها به عمق بیشتر
- کاهش خطر تنش خشکی در درختان پسته به دلیل بهبود ساختار خاک و نگهداری بهتر آب در آن
- افزایش باروری خاک و همچنین آسان‌کردن اصلاح و بهبود کیفیت آن از راه ترکیب مواد آلی و کودها با خاک
معایب خاک ورزی
- احتمال ایجاد اختلال در فعالیت میکروارگانیسم‌های مفید خاک
- افزایش هزینه‌های تولید به دلیل نیاز به نیروی کار و ماشین‌آلات متنوع
- فشردگی خاک در اثر خاکورزی نادرست و در نتیجه، محدودشدن رشد ریشه و نفوذ آب به خاک
- فرسایش خاک، به‌ویژه از دست رفتن لایه بالایی خاک و مواد غذایی زمین‌های شیب‌دار، به دلیل خاکورزی بیش از حد
خاک ورزی در باغات پسته
در خاک ورزی باغ پسته باید به بافت، رطوبت و دیگر شرایط فیزیکی، شیمیایی و بیولوژیکی خاک توجه کنید. بنابراین در گام نخست باید، نیازهای غذایی درختان، pH خاک و دیگر ویژگی‌های آن را با آزمایش‌های منظم خاک تعیین کنید. سپس استراتژی‌های خاکورزی و کوددهی را بر اساس آن تنظیم نمایید. مشاوران کشاورزی کمک می‌کنند روش صحیح خاکورزی را براساس شرایط خاک و اهداف مدیریت باغتان انتخاب کنید.
درختان پسته در خاک‌های شنی لومی تا لومی رسی دارای زهکشی خوب، رشد خوبی دارند. از این‌رو، خاک ورزی باغ پسته باید به اندازه کافی عمیق باشد (دست‌کم ۵۰-۷۰ سانتیمتر) تا ریشه‌ها به آب، هوا و مواد غذایی دسترسی بهینه داشته باشند. رطوبت خاک در زمان خاکورزی باید در سطح متوسط باشد. خاک خیلی خشک دچار تخریب و فرسایش می‌شود و خاک خیس و مرطوب کلوخ می‌بندد. برای تقویت باروری خاک و داشتن گیاهانی سالم و پرمحصول، می‌توانید در طول خاکورزی، کود و مواد آلی مورد نیاز درختان پسته را به خاک اضافه و آنها را با یکدیگر ترکیب کنید.
سخن پایانی
خاک ورزی به بهبود خاک و حفظ شرایط مناسب کشت کمک می‌کند. این عملیات شامل بهینه‌سازی ساختار و رطوبت خاک، کنترل آفات و علف‌های هرز، و فراهم کردن بستر مناسب برای جوانه‌زنی است. از ادوات مختلفی مانند گاوآهن و دیسک برای این کار استفاده می‌شود. در باغ پسته، پس از آزمایش خاک برای تعیین نیازهای غذایی و کودی، باید مراحل خاکورزی را طبق توصیه کارشناسان با دقت انجام داد و از تجهیزات به‌خوبی مراقبت کرد. عدم انجام خاک ورزی می‌تواند باعث گسترش علف‌های هرز، فشردگی خاک، کمبود مواد مغذی و کاهش محصول شود.
منابع:
