نخستین گام پرورش گیاهان سالم و تولید محصول باکیفیت، کشت گیاه در بستر مناسب است. خاک رایج‌ترین بستر کشت و مهمترین محل استقرار و زندگی گیاه است. در حال حاضر، بسیاری از گیاهان به‌ویژه درختان پسته را تنها در خاک می‌توان کاشت. برای انتخاب محل مناسب احداث باغ یا مزرعه، باید خاک منطقه را از نظر توانایی تأمین نیازهای گیاه بررسی کرد. این بررسی طی فرآیند آزمون خاک کشاورزی انجام میشود.
افزون بر انتخاب محل مناسب کشت گیاهان، از نتایج آزمایش خاک برای مدیریـت برخی ویژگـی‌هـای آن بهره می‌برند. نتایج آزمون خـاک مهمترین راهنمای کارشناسان و مشاوران کشاورزی، و باغداران و کشاورزان در تعیین و اجرای توصیــه‌هــای کــودی است؛ زیرا ایشان را از وضعیت خاک و ویژگـی‌هـای فیزیکی، شیمیایی و بیولوژیکی آن آگاه می‌کند. در ادامه خواهیم دید کارشناسان، نمونـه‌بـرداری و آنالیز خاک برای ارائه توصیـه‌هـای کودی را چگونه انجام می‌دهند و در این روند به چه نکاتی توجه می‌کنند.
اهمیت آزمایش خاک
از نتایج آزمایش خاک می‌توان برای ارزیابی درست زمین درباره مناسب بودن یا نبودنش برای احداث باغ و مزرعه و نیز تعیین گیاه مناسب برای کشت در آن زمین کمک گرفت. از سوی دیگر و در باغ‌ها و مزارع مستقر، مهمترین اهداف آزمایش خاک عبارتند از:
- بررسی و پایش سلامت خاک و تغییرات آن در زمان
- شناسایی کمبودها و بیشبودهای عناصر غذایی درون خاک
- تعیین برنامه کودی هدفمند برای مدیریت بهینه مواد معدنی و آلی
- صرفه‌جویی در هزینه‌ها با تعیین دقیق نیاز کودی و تهیه میزان لازم کود
- پیشگیری از گسترش بیماری‌ها و مشکلات مرتبط با ویژگیهای فیزیکی، شیمیایی و بیولوژیکی خاک (شوری، پی‌اچ، بافت، ساختار، زهکش، رطوبت، تهویه، تخلخل و …)
انواع آزمایش خاک
براساس هدف، آزمایش‌ها و آنالیزهای مختلفی را می‌توان روی نمونه‌های خاک انجام داد. اهداف و نوع آزمایش‌ها را کارشناسان و مشاوران کشاورزی تعیین می‌کنند. گاهی آزمایش خاک پایه را پیشنهاد می‌دهند و در آن شاخص‌هایی مانند pH و عناصر پرمصرف و کم‌مصرف درون خاک را می‌سنجند. گاه آزمایش‌هایی را با صرفاً یک یا چند هدف محدود توصیه می‌کنند و تنها یک یا چند فاکتور مانند شوری (EC)، بافت، میزان مواد آلی و … را ارزیابی می‌کنند.
مزایای آزمایش خاک برای کشت پسته
انجام درست آزمایش خاک و اجرای توصیه‌های مبتنی بر آن، مزیت‌های زیر را دارد:
- بهبود رشد گیاهان
- بهبود کیفیت محصول
- بازدهی بالاتر و افزایش محصول
- کاهش تخریب محیط زیست با جلوگیری از کوددهی بیش از اندازه
- بهبود سلامت باغ و درختان و افزایش مقاومت آنها در برابر انواع تنش
- کاهش‌هزینه‌های مدیریت باغ و افزایش درآمد حاصل از فروش محصول با کیفیت
پیامدهای انجام ندادن آزمایش خاک
با توجه به اهمیت و مزایای آزمایش خاک روشن است که انجام ندادن آن باعث میشود کشاورز در تشخیص نیاز گیاه به مواد مغذی و کمبودها و پیش آمدهای احتمالی آنها در خاک دچار اشتباه شود. این موضوع می‌تواند بر رشد و سلامت گیاه تأثیر منفی بگذارد و باعث زیان مالی باغداران شود. زیرا احتمال داشتن گیاهانی با رشد ضعیف و ناقص و محصول کم‌بازده و با کیفیت پایین در باغی که آزمون خاک در آن انجام نشده بسیار بالاتر است. ناگفته نماند، این باغ‌ها بیشتر در معرض خطر ابتلا به بیماری‌هایی مانند پوسیدگی ریشه قرار دارند و در برابر دیگر تنش‌های محیطی نیز مقاومت کمتری نشان می‌دهند.
مراحل انجام آزمایش خاک
آزمایش خاک را معمولاً در سه گام یا فاز شامل نمونه‌برداری، آزمایش و تفسیر خلاصه می‌کنند. ولی مراحل کلی آن را می‌توان به‌شکل دقیق‌تری بررسی کرد:
- تعیین هدف:
آزمایش خاک با اهداف متفاوتی مانند مدیریت مواد معدنی یا آلی، تنظیم pH، مدیریت شوری و … انجام میشود. با توجه به نوع و تفاوت اهداف، ممکن است به مراحل اجرایی متفاوتی نیاز باشد.
- نمونه‌برداری:
نمونه‌ها باید از مکان‌ها و عمق‌های مختلف و با ابزارهای تمیز تهیه شوند. سپس کددهی و نامگذاری شوند و مشخصات دقیق موقعیت مکانی آنها ثبـت شود.
- آماده‌سازی نمونه‌ها:
نمونه‌ها را پیش از فرستادن به آزمایشگاه باید خشک کرد. پیش از خشک‌شدن تا حد امکان کلوخه‌ها را بشکنید. در نمونه‌های مرطوب، این کار به‌آسانی و با دست انجام میشود. سپس آنها را روی کاغذ تمیز پخش کنید تا در معرض هوا خشک شوند. برای سرعت بخشیدن به کار می‌توانید از یک فن ساده استفاده کنید. پرهیز از خشک‌کردن خاک با گرما و محافظت از نمونه‌ها در برابر هر نوع آلودگی (کود، گردوغبار، خاکستر سیگار و فضولات گربه و دیگر جانوران محل) از نکات مهمی هستند که هنگام خشک‌کردن خاک باید به آنها توجه کنید.
- ارسال نمونه‌ها به آزمایشگاه:
برای اطمینان از دقت آزمایش‌ها و تحلیل و تفسیر بعدی نتایج، نمونه‌ها را به آزمایشگاه معتبر بسپارید و هدف و فهرست آزمایش‌های مورد نیاز را نیز مشخص کنید.
- آنالیز خاک:
تخصصی‌ترین مرحله آزمایش خاک است و در آن از ابزارهای دقیق آزمایشگاهی و روش‌های قابل اعتماد برای تجزیه‌وتحلیل فیزیکی، شیمیایی و بیولوژیکی خاک استفاده میشود. در آزمایش‌های شیمیایی این مرحله عناصری بررسی می‌شوند که برای رشد، کیفیت، سلامت و بازدهی گیاه و محصول مهمند. اگر خاک می‌تواند یک یا چند ماده غذایی خاص را به‌خوبی تأمین کند یا گیاه به کاربرد کود اضافی حتی در صورت کمبود آن ماده مغذی خاص در خاک پاسخ نمی‌دهد، نیازی نیست همه عناصر موجود در نمونه خاک را ارزیابی کنیم.
- تفسیر نتایج:
با توجه به هدف خود و با کمک راهنماهای معتبر، گزارش آزمایشگاه درباره فاکتورهای آزمایش‌شده را بررسی کنید.
- ارائه و اجرای توصیه‌ها:
برنامه کوددهی و روش‌های مدیریت خاک را بر اساس نتایج آزمایش و تفسیرهای درست مرحله قبل تعیین کنید و آنها را در باغ و مزرعه اجرا کنید.
ناگفته نماند نتایج گزارش‌شده در آزمایش خاک معنایی ندارند مگر اینکه با اطلاعات حاصل از آنها بتوان به پرسش‌های زیر پاسخ داد:
1) آیا یک محصول خاص در آن سطح آزمایش خاک به حداکثر رشد و یا عملکرد خواهد رسید؟
2) آیا با افزودن ماده غذایی به خاک، رشد یا عملکرد محصول بیشتر خواهد بود؟
3) آیا می‌توان مقدار مواد غذایی مورد نیاز گیاه را برای دستیابی به رشد یا عملکرد بهتر پیش‌بینی کرد؟
نمونه‌برداری برای آزمایش خاک؛ اهمیت و روش‌ها
این مرحله بزرگترین منبع خطای فرآیند آزمایش خاک به‌شمار می‌رود و بسیار مهم و حساس است. نمونه خاک باید معرف تمام خاک مزرعه یا باغ باشد و خصوصیات خاک منطقه نمونه‌برداری شده را نشان‌دهد. خاک و ویژگیهای آن از منطقه‌ای به منطقه دیگر و گاه از باغی به باغ مجاور متفاوت است. حتی خاک بخش‌های مختلف یک قطعه زمین ممکن است در برخی خصوصیات متفاوت باشد. همین تفاوت‌ها و تغییرپذیری خاک اهمیت نمونه‌برداری را بیشتر می‌کند. ضمن اینکه تنوع بالاتر در خاک یک ناحیه، نیاز به تعداد نمونه‌های بیشتر را افزایش می‌دهد.
تغییرات سطحی و برخی تفاوت‌ها مانند بافت، رنگ و … را شاید بتوان به‌راحتی دید اما میزان و تنوع عناصر غذایی آشکار نیست و برای بررسی آن نیاز به آزمایش خاک است. برای تفسیر درست نتایج لازم است، روش‌های نمونه‌گیری با شرایط منطقه سازگار باشند. برای نمونه‌گیری مناسب دستورالعمل‌هایی پیشنهاد شده‌اند که با رعایت آنها می‌توانید نمونه مطلوبی تهیه کنید. روش‌های کلی نمونه‌برداری از خاک عبارتند از:
نمونه‌برداری سنتی یا میدانی:
با مته (آُگر) یا بیلچه، از هـر قطعـه زراعـی و باغـی بـا شرایط محیطی یکسان، 10 تا 15 نمونـه تصادفـي از عمق مناسب تهیــه می‌شــود.
نمونه‌برداری شبکه‌ای (Grid Sampling):
در این روش پس از تقسیم زمین به بخش‌های مختلف، از هر بخش یا شبکه نمونه‌برداری می‌کنند. چگونگی تعیین مرز بین شبکه‌ها، اندازه هر بخش و تعداد نمونه‌های آن و … از چالش‌‌های این روش‌اند. برای به‌دست‌آوردن نمونه مرکب در هر دو روش، نمونه‌های ساده را پس از مخلوط‌کردن در کیسه پلاستیکی تمیز و جدا، روی هم می‌ریزند و خوب مخلوط می‌کنند.
نمونه‌برداری برای آزمایش خاک در باغ پسته
در نمونه‌برداری خاک باغ پسته باید به موارد زیر توجه کرد:
زمان نمونه‌برداری
نمونه‌برداری خاک را می‌توان در سراسر سال انجام داد با این‌حال بـرای باغ‌هـا معمولاً پیش از کوددهی توصیـه مـی‌شــود. چه پیش از آغاز فصل رشد باشد (کوددهی اواخر زمستان یا اوایل بهار) و چه پایان آن (کوددهی پاییزه). البته زمــان نمونه‌بــرداري در برخی شــرایط و بــا توجــه بــه هدف آنالیز خاک می‌توانــد تغییــر کنــد. گاه توصیه میشود در طول یک سال، نمونه‌برداری و آزمایش خاک را در هر دو زمان گفته‌شده انجام دهید.
برخی کارشناسان نیز می‌گویند، برای ارزیابی بیشتر مواد مغذی غیرمتحرک مانند فسفر، پتاسیم، روی و…، نمونه‌برداری هر پنج سال یکبار کافی است. از نظر رطوبت خاک هم، بهترین زمان نمونـه‌بــرداری هنگامی اســت کــه رطوبت خاک در حد ظرفيت زراعي (رطوبـت مناسـب شـخم‌زدن) باشـد.
روش نمونه‌برداری
در باغ‌های پسته ایران نمونه‌برداری معمولاً به روش سنتی انجام میشود. تعداد نمونه‌ها و محل نمونه‌برداری را نیز مشاور کشاورزی تعیین می‌کند.
عمق نمونه‌برداری
برای تشخیص بهتر توزیع مواد مغذی در خاک، از عمق‌های مختلف (۰-۱۵، ۱۵-۳۰ سانتی‌متر و بیشتر) نمونه‌برداری می‌کنند. در باغ پسته مستقر، نمونه معمولاً از ناحیه سایه‌انداز (زیر سرشاخه‌ها) در عمق‌های 40-0، 80-40 و 120-80 سانتیمتری برداشته میشود.
نکات مهم نمونــه‌بـرداری خاک
پیش از نمونــه‌بـرداری:
- حذف و دور ریختن مواد آلی (مالچ، برگ و …) و نخاله‌هــای سطح خــاک
- تجزیـه‌و‌تحلیـل دقیق قطعه مورد نظر از نظر تغییرات توپوگرافی، مدیریت زراعی و باغی و تیـپ خـاک
هنگام نمونه‌برداری:
- تهیه نمونه‌های جداگانه از قطعات زراعی و باغی دارای ویژگــی‌هــای متفاوت (شیب و تیــپ خــاک متفاوت یا تغییرات بــارز در اندازه ذرات خاک)
- امکان تنظیم اندازه نمونه هر شبکه در روش شبکه‌ای با توجه به تنوع خاک (با این‌حال بهتر است تا جای ممکن از فاصله‌های کوتاهتر و به تعداد کمتری نمونه بردارید.)
- پرهیز از نمونه‌برداری خاک‌های حاشیه باغ و مزرعه، اطراف پرچین‌هــا، نزدیک ســاختمان‌ها و جاده‌هــا یا کانــال‌هــای آبیاری، جوی‌ها، نوارهای کود قدیمی، لکه‌های کود دامی و چالکود یا کانالکود و مناطقی که میزان متفاوت کودهای شیمیایی در آنها استفاده شده است. در صورت لزوم، باید از این مکان‌ها نمونه‌های جداگانه تهیه کنید.
سخن پایانی
توصیه کودی مناسب به همراه مراقبت‌های لازم در مراحل داشت، سلامت و بهره‌وری باغ و مزرعه و به‌ویژه باغ‌های پسته را تضمین می‌کند. برای ارائه توصیه کودی، به نتایج آزمایش خاک در کنار نتایج تجزیه برگ و حتی گاهی تجزیه میوه نیاز داریم. کیفیــت خاک را با مجموعــه‌ای از آنالیزهای شیمیایی، فیزیکی و بیولوژیکی در طی آزمایش خاک تعیین می‌کنیم.
آنالیز روی نمونه‌های مناسب انجام میشود و سپس از نتایج آن برای تفسیر استفاده میشود. اگر همه مراحل نمونه‌برداری، آزمایش و تفسیر نتایج آزمون خاک به‌درستی انجام شود، کارشناسان می‌توانند افزون بر توصیه کودی دقیق، از نتایج این فرآیند برای حفاظت خاک، جلوگیری از تخریب و فرسایش، و از بین رفتن حاصلخیزی آن و پیشگیری از کاهش توان باروری خــاک نیز استفاده کنند.
