سرمازدگی پسته و راه‌های مبارزه با آن از مهمترین چالش‌های پسته‌کاران ایرانی است. سرمازدگی به دلیل کاهش دما به زیر آستانه تحمل درختان پسته رخ می‌دهد و می‌تواند به باغ و محصول خسارت جدی وارد کند. یخ‌زدگی نیز در اثر سرما اتفاق می‌افتد و به اندام‌ها و سلول‌های درخت آسیب می‌زند. اما طی آن، آب درون گیاه در دماهای زیر صفر درجه سانتی‌گراد منجمد می‌شود.
گاهی باغداران و حتی کارشناسان، سرمازدگی را برای اشاره به یخ‌زدگی به کار می‌برند که اشتباه است. با اینکه در برخی موارد برای مقابله با آنها از راهکارهای مشابهی مانند بخاری‌های باغی یا ماشین‌های مولد مه استفاده می‌کنیم، فراموش نکنید که از نظر علمی این دو پدیده دلایل، ویژگی‌ها و نشانه‌هایی متفاوت دارند. در ادامه به‌شکلی کوتاه و در عین‌حال جامع به سرمازدگی درختان پسته و علائم آن می‌پردازیم. همچنین شما را با راهکارهای پیشگیرانه‌ای آشنا می‌کنیم که می‌تواند تأثیرات مخرب این آسیب را در باغتان کاهش دهد.
دمای سرمازدگی پسته
پسته در دماهای مناسب رشد و عملکرد بهتری دارد ولی می‌تواند دماهای پایین (تا ۲۰-درجه سانتی‌گراد) را نیز تاب بیاورد. اگر سرمای زمستان و بهار بیشتر از حد تحمل پسته باشد، این درخت دچار سرمازدگی می‌شود. در بررسی دمای سرمازدگی پسته، افزون بر تفاوت سرمازدگی و یخ‌زدگی باید با مفهوم دمای بحرانی هم آشنا باشیم. در یخ‌زدگی دما به زیر صفر درجه سانتی‌گراد می‌رسد و آب درون گیاه یخ می‌زند. بسته به شدت سرما و سرعت افت دمای آب درون گیاه، خسارت یخ‌زدگی شدت و ضعف متفاوتی دارد. در سرمازدگی پسته (سرمای غیریخبندانی) زمان مواجهه گیاه با سرما در نوع و شدت خسارت مهم است.
این مسئله با دمای بحرانی ارتباط دارد. منظور از دمای بحرانی کمترین دمایی است که گیاه می‌تواند طی ۳۰ دقیقه به‌طور مداوم تحمل کند. اگر دما برای مدتی طولانی‌تر در حد بحرانی بماند یا میزان سرما کمتر از دمای بحرانی باشد، اندام‌ها و به‌ویژه جوانه‌ها و گل‌های پسته آسیب می‌بینند. گزارش شده، گل‌های پسته پس از حدود ۲ ساعت قرار داشتن در دمای ۴- C° به‌طور کامل سیاه می‌شوند. از این نظر ارقام کله‌قوچی، احمدآقایی، اوحدی و قزوینی تفاوت معناداری ندارند. بر همین اساس دمای بحرانی مرحله گلدهی ارقام تجاری پسته ایرانی را حدود ۱٫۷- C° دانسته‌اند. در جدول زیر دماهای بحرانی خسارت سرمازدگی درختان پسته بر اساس نشانه خسارت و مرحله رشد و نمو گل به‌شکلی دقیق‌تر آمده است.
سرمازدگی در فصل بهار، به ویژه در مناطقی با کشت گسترده پسته، یکی از تهدیدات جدی برای باغداران محسوب می‌شود. این پدیده معمولاً ناشی از کاهش ناگهانی و غیرمنتظره دماست و به دلیل حساسیت جوانه‌ها و گل‌های تازه تشکیل‌شده، خسارات شدیدی به همراه دارد. دماهای زیر ۵ درجه سانتی‌گراد، به ویژه اگر به زیر صفر برسد، برای درختان پسته خطرناک است.
| مرحله رشد گل | دمای بروز خسارت (درجه سانتی‌گراد) | |
| تغییر رنگ | قهوه‌ای شدن | |
| جوانه | ۴- | ۶- |
| جوانه در حال شکفتن | ۲- | ۴- |
| تمام گل | ۲ | ۰ |
میوه نیز تا دمای ۲- C° را تحمل می‌کند.
خسارت سرمازدگی پسته
مهمترین علائم سرمازدگی باغات پسته بسته به میزان سرما که در نهایت باعث کاهش میزان و کیفیت محصول می‌شوند عبارتند از:
- افزایش پوکی
- کاهش شمار دانه در خوشه
- ریزش جوانه‌های رویشی و زایشی
- قهوه‌ای و سیاه‌شدن شدن گل‌ها و جوانه‌ها
- خشک و سیاه‌شدن خوشه، برگ و شاخه‌‌ها
- مشکلات مربوط به گرده‌افشانی و تشکیل میوه (عقیم‌شدن گرده‌ها یا ناتوانی آنها در جوانه‌زنی و تلقیح، سیاه شدن و مرگ بافت‌های سلولی و تخمدان، از بین رفتن کیسه جنینی)
بسته به سرما و همچنین رقم پسته ممکن است آسیب به برگ‌ها شامل سوختگی، تغییر رنگ، چروکیدگی و پیچیدگی آنها را نیز شاهد باشیم.
از نشانه‌های سرمازدگی بهاره می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- توقف رشد: سرمای دیررس بهاره فرآیندهای فیزیولوژیکی گیاه را مختل می‌کند و منجر به ضعف کلی درخت می‌شود.
- تغییر رنگ گل‌ها و میوه‌ها: گل‌های آسیب‌دیده به رنگ قهوه‌ای یا خاکستری درمی‌آیند و میوه‌ها لکه‌های سیاه روی پوست نشان می‌دهند.
- کاهش کیفیت و کمیت محصول: میوه‌های آسیب‌دیده کوچک می‌مانند، طعم نامطلوبی دارند و عمر انبارداری آنها کاهش می‌یابد.
جلوگیری از سرمازدگی باغات پسته
دستگاه‌های مولد مه (مه‌ساز، مه‌پاش یا فوگر)
ایجاد مه مصنوعی از روشهای قدیمی حفاظت از گیاه در برابر سرما و یخ‌زدگی است. ذرات مه کارکردی مشابه ابر دارند و با ایجاد یک لایه حفاظتی، مانع انتقال گرمای تابیده شده از سطح زمین و گیاهان به هوا می‌شوند. دستگاه‌های مه‌پاش در انواع دستی و پشت‌وانتی در دسترسند و با تبدیل آب درون مخزن خود به قطرات بسیار ریز، توده‌ای از ذرات را بهشکل مه مصنوعی تولید می‌کنند. این ذرات بخش زیادی از گرمای تابیده در شب را دوباره به سمت زمین و درختان و فضای باغ بازتاب می‌دهند. در این سیستم رطوبت نسبی محیط حدود ۱۰ درصد بالا می‌رود که خود عامل افزایش دماست.
یک سیستم مه‌پاش با طراحی مناسب، به بهترین شیوه و با هزینه‌های بسیار کمتر جلوی سرمازدگی درختان را می‌گیرد. از نظر کارایی، مه با جلوگیری از هدررفت گرمای باغ به روش تشعشع، تا حدود °C ۴ گرما تأمین می‌کند که میزان بسیار خوبی است. از نظر هزینه نیز، هزینه تجهیزات مه‌پاشی در طرح‌های متوسط، تقریباً برابر با دستگاه‌های تولید باد و بخاری است. ولی در طرح‌های بزرگ، تجهیزات و هزینه آن به‌مراتب کمتر است.
سیستم چاهک معکوس
این سیستم شامل یک چاهک استوانه‌ای عمودی از جنس آجر، سیمان یا فولاد و پروانه‌‌ای در درون آن است. با چرخش پروانه، هوای سرد سطح و کف باغ به لایه‌های بالایی هوا و ارتفاعی بالاتر از محدوده تاج درختان (۱۵ تا ۹۰ متر) فرستاده می‌شود.
ماشین‌های مولد باد
این ماشین‌ها معمولاً از یک برج فولادی با یک فن بزرگ در انتهای برج تشکیل شده‌اند و با اتصال به تراکتور و به‌صورت کششی حرکت می‌کنند. فن‌ها دو یا چهار پره با قطر ۳ تا ۶ متر دارند و در ارتفاع ۱۱-۱۰ متری تنظیم می‌شوند. با چرخش پره‌ها، هوای گرم از ارتفاع بالاتر به سمت زمین دمیده می‌شود.
با این دستگاه‌ها می‌توانیم دمای ۵ تا ۶ هکتار باغ پسته را در هر ساعت حدود ۱٫۵- C° تعدیل کنیم. این روش برای مقابله با سرمای تشعشعی، در شرایط بدون باد و دماهای ۲٫۲+ تا ۲٫۲- C°مؤثر است. اگر در منطقه شما وارونگی دما در طول دوره حفاظت باغ از سرما کم است، پیشنهاد می‌دهیم از روشهای دیگری برای مبارزه با سرمازدگی درختان پسته استفاده کنید.
بخاری‌های باغی
استفاده از بخاری‌های باغی با سوخت‌های گوناگون روشی بسیار رایج در همه باغ‌هاست. آنها را باید پیش از رسیدن دما به حد بحرانی روشن کرد.
- بخاری‌های سوخت جامد: قدیمی‌تر از انواع سوخت مایع یا گاز هستند. منبع تولید گرمای آنها معمولاً چوب، زغال‌سنگ، کک، تایرهای لاستیکی قدیمی و پارافین است. در مقایسه با بخاری‌های سوخت مایع کارآمدترند و نتایج بهتری نشان می‌دهند. گزارش شده، استفاده از ۶۵ بخاری کوچک با سوخت زغال کک در هکتار می‌تواند دمای باغ پسته را دست‌کم ۲ درجه سانتی‌گراد افزایش دهد.
- بخاری‌های سوخت مایع: سوخت آنها بیشتر شامل گازوئیل، گاز طبیعی، پروپان مایع یا نفت کوره است. بیشتر برای باغ‌های کوچک و محصور توسط دیگر باغ‌ها مناسبند.
سوزاندن نخاله‌های پسته
سوزاندن کیسه‌های حاوی دورریز و بقایای پسته دما را ۰٫۵ تا ۳٫۵ درجه سانتی‌گراد افزایش می‌دهد. می‌توانید ۵۵ کیسه ۲۰ کیلوگرمی پوست پسته را در هر هکتار بهشکل یک ردیف در میان و با فاصله ۱۵ متر از هم آتش بزنید.
آب‌پاشی بالای درختی
آب‌پاشی پیوسته و یکنواخت کمی آب روی گیاه با استفاده از آب‌پاش‌های مخصوص، باعث ایجاد مخلوط آب و یخ در سطح گیاه می‌شود. این مخلوط دمای سطح گیاه را در حدود صفر درجه سانتی‌گراد حفظ می‌کند. کارایی بالا، کمترین نیاز به نیروی انسانی و هزینه کم استفاده از آن را در شرایط بحرانی توجیه می‌کند. توجه داشته باشید که آبیاری بارانی ممکن است رطوبت خاک را افزایش داده و آن را مستعد قارچ‌زدگی کند. بنابراین استفاده از این روش نیازمند مدیریت دقیق زمان و مقدار آب است.
روشهای نوین پیشگیری از سرمازدگی بهاره
با توجه به افزایش ریسک سرمازدگی در فصل بهار، روشهای زیر به عنوان راهکارهای تکمیلی توصیه می‌شوند:
-
- آبیاری بارانی در شب‌های سرد: استفاده از گرمای نهان آب، از یخ‌زدگی شاخه و برگ‌ها جلوگیری می‌کند.
- استفاده از فن‌های صنعتی: نصب بادزن‌ها برای جابجایی هوای سرد و جلوگیری از انباشت آن در سطح زمین.
- پوشش‌های نمدی یا پلاستیکی: محافظت مستقیم از درختان در برابر سرمای شدید.
- کشت ارقام مقاوم: انتخاب ارقامی که تحمل دمایی تا ۰ درجه سانتی‌گراد را دارند.
- سموفوج‌ها (دستگاه‌های تولید هوای گرم): کنترل دقیق دما در اطراف درختان
- کاشت درختان سد باد: ایجاد مانع طبیعی در برابر بادهای سرد
| روش پیشگیری | توضیحات | مزایا | معایب |
| آبیاری بارانی در شب‌های سرد | گرمای نهان آب از یخ‌زدگی شاخه و برگ‌ها جلوگیری می‌کند. | به صرفه و اقتصادی قابل اجرا در باغ‌های بزرگ |
نیازمند به منابع آب کافی رطوبت ناشی از آن ممکن است خاک را مستعد قارچ‌زدگی کند |
| استفاده از فن‌های صنعتی | نصب بادزن‌ها در باغ برای جلوگیری از انباشت هوای سرد در سطح زمین و تقویت گردش هوا. | موثر در مناطق با شیب ملایم | نیازمند به برق هزینه نصب بالا |
| پوشش‌های نمدی یا پلاستیکی | کشیدن پوشش‌های نمدی یا پلاستیکی روی درختان | محافظت مستقیم سرمایه اولیه محدود |
نیاز به نصب و حذف مکرر است که آن را برای باغ‌های بزرگ، غیر عملی می‌سازد. |
| کشت ارقام مقاوم | کشت ارقامی از پسته که حداقل دمای قابل تحمل در آنها تا 0 درجه سانتی‌گراد برسد. | کاهش خسارت بلند مدت مناسب مناطق سردسیر |
ممکن است عملکرد کمتری نسب به ارقام معمولی داشته باشد. |
| سموفوج‌ها | سوزاندن سوخت در مشعل‌ها، دمای اطراف درختان را گرم می‌کند. | افزایش سریع دمای محیط | هزینه بالای سوخت آلودگی هوا نیاز به نظارت مداوم |
| کاشت درختان سد باد | انتخاب مناطقی که از مسیر باد سرد فاصله دارد. | بدون هزینه اضافی | محدودیت انتخاب محل کشت |
سخن پایانی
پسته از محصولات حساس به سرمای بهاره است. به دلیل تغییرات جوی، در سال‌های گذشته شاهد سرمازدگی باغات پسته کشور در این فصل بوده‌ایم. با توجه به اهمیت اقتصادی پسته و ارزآوری آن، مقابله با سرمای بهاره در باغ ضروری است. در سال ۸۳ سرمازدگی پسته ۴۲۰ میلیون دلار به باغ‌های پسته استان کرمان خسارت زد. سرما بیشتر به اندام‌های هوایی پسته به‌ویژه جوانه و گل‌های آن آسیب می‌زند و باعث کاهش عملکرد و کیفیت محصول می‌شود.
خسارت سرمازدگی پسته افزون بر آب‌وهوا به رقم پسته نیز بستگی دارد.
رویکردهای کلی در استفاده از روشهای پیشگیرانه برای حفاظت از باغ پسته در برابر سرمازدگی و یخ‌زدگی را می‌توان اینگونه خلاصه کرد:
| رویکرد حفاظتی | مثال | |
| تولید گرما | بخاری باغی – سوزاندن کیسه‌های حاوی پوست و نخاله‌های پسته، دودکش | |
| حفظ گرما | ماشین‌های مولد مه، سموفوج‌ها | |
| جابجایی هوا و گرما | چاهک معکوس – ماشین‌های مولد باد – فن‌های قوی یا هلیکوپتر | |
| محافظت فیزیکی | پوشش‌های نمدی، درختان سد باد | |
| روشهای ترکیبی | استفاده همزمان بخاری باغی و فن‌های قوی | |
