به فرآیند استفاده از موادی که به شکل پوششی روی سطح خاک را می‌پوشانند تا سبب بهبود کارکرد خاک و افزایش رشد و رویش بهتر گیاهان گردد، در اصطلاح مالچ‌پاشی گویند. مالچ می‌تواند هم منشأ طبیعی (آلی) داشته باشد و هم منشأ مصنوعی (غیرآلی). از این‌رو، بهره‌گیری از هر نوع مالچ از نظر شیمیایی، فیزیکی و بیولوژیک می‌تواند اثرات گوناگون و متفاوتی بر رشد گیاهان، خاک و میکروارگانیسم‌های موجود در آن داشته باشد.
پس به هرگونه پوششی که برای بهبود عملکرد خاک، مدیریت آب، کنترل علف‌های هرز و افزایش بهره‌وری در تولیدات کشاورزی و باغی به کار رود مالچ کشاورزی می‌گویند. کاهش هزینه‌های تولید، افزایش بازدهی و بهبود عملکرد خاک و نیز بهینه‌سازی وضعیت رشد گیاهان از پیامدهای مهم کاربرد مالچ در کشاورزی است و همین نتایج مثبت سبب شده است تا برخلاف مالچ فضای سبز که بیشتر جنبه تزئینی دارد، مالچ کشاورزی به ابزاری اقتصادی نیز تبدیل شود.
ناگفته نماند با اینکه امروزه از مالچ‌های نوین و مصنوعی نیز در کشاورزی و باغداری استفاده می‌شود، تاریخچه استفاده از موادی با خواص و تاثیرات مالچ طولانیتر است. مالچ پاشی در کشاورزی از گذشته‌های دور مرسوم بوده است. مثلاً کشاورزان خاورنزدیک و چین باستان، در هزاران سال پیش با پوشاندن سطح خاک با کاه و کلش، افزون بر جلوگیری از تبخیر آب، و کمک به کیفیت بهتر خاک، مانع از رشد بی‌رویه علف‌های هرز می‌شدند. در این مقاله موضوع مالچ پاشی در کشاورزی را مورد بررسی قرار می‌دهیم، پس تا پایان این مطلب همراه ما باشید.
علت مالچ پاشی
برخی از انواع خاک به دلایل مختلفی مانند نگهداری ضعیف رطوبت، تبخیر بالا و تشکیل پوسته خاک به مالچ پاشی نیاز دارند. اگر خاک باغ یا زمین کشاورزی شما این نشانه‌ها را دارد باید مالچ پاشی شود. زیرا در صورت عدم مالچ پاشی، ممکن است با پیامدهایی مانند تنش کم‌آبی، فشردگی خاک، آسیب‌های مستقیم، افزایش بیماری‌ها و آفات، زیان‌های اقتصادی ناشی از افزایش هزینه‌های آبیاری و علف‌کشی، تخریب سلامت خاک در بلندمدت و کاهش عملکرد و کیفیت محصولات خود روبرو شوید.
تفاوت‌های مالچ‌های کشاورزی و زینتی
همانگونه که در مقدمه گفتیم، مالچ کشاورزی با مالچ‌های زینتی متفاوت است و ویژگی‌ها و کارکردهای گوناگونی دارد. این ویژگی‌ها و تفاوت‌ها به شرح زیرند:
- هدف استفاده از مالچ کشاورزی بیشتر تمرکز بر بهبود کارکرد خاک و رشد بهتر گیاه است تا نما و ظاهر زیبای زمین باغ و مزرعه.
- مالچ کشاورزی برخلاف مالچ زینتی معمولاً از مواد ارزان، بیشتر محلی و در دسترس ساخته می‌شود.
- مالچ‌های کشاورزی جهت بهبود کارکرد بلندمدت خاک مزرعه و باغ و نیز برای تجزیه‌پذیری کنترل‌شده ساخته می‌شوند.
- می‌توان با ماشین‌آلات مدرن کشاورزی به مالچ پاشی پرداخت.
فواید مالچ پاشی در کشاورزی و باغداری
گذشته از کاربرد مالچ در کشاورزی از دوران دیرین تاکنون، مالچ پاشی اصولی باغ و مزرعه، هم برای گیاه و خاک و هم کار و درآمد کشاورز و باغدار فواید بسیاری دارد. در اینجا پنج فایده اصلی آن را با یکدیگر بررسی می‌کنیم:
- کاهش تبخیر آب از سطح خاک
کاهش چشمگیر تبخیر آب از سطح خاک یکی از فواید مالچ پاشی است. این ویژگی مخصوصاً در نواحی خشک و نیمه‌خشک امتیاز بزرگی است، زیرا نقش پررنگی در کاهش نیاز آبی مزرعه و باغ شما و حفظ رطوبت آن دارد. در واقع مالچ همانند لایه‌ای پوشاننده، با کاهش تبادل مستقیم رطوبت بین خاک و هوا، سبب نگهداری بیشتر و بهتر رطوبت خاک می‌گردد و اهمیت آن نیز در همین نکته نهفته است.
- کاهش نوسانات دمایی خاک
کاربرد مالچ فقط مربوط به فصل کشت نیست و در فصل‌های گوناگون سال با توجه به نیاز و شرایط و با صلاحدید مشاوران کشاورزی منطقه می‌توانید در زمان لازم به مالچ پاشی باغ و مزرعه اقدام کنید و از تأثیرات آن بهره ببرید. در زمستان، مالچ از افزایش سرمای شدید در خاک جلوگیری می‌کند و در تابستان هم مانند یک عایق حرارتی کاربرد دارد و مانع از افزایش بیش از اندازه دمای خاک می‌شود. ناگفته پیداست که رشد بهتر ریشه گیاه و افزایش فعالیت میکروبی خاک ارمغان این توازن و پایداری دمایی است.
- کاهش رشد علف‌های هرز
دیگر فایده مالچ پاشی در ارتباط مستقیم و نیز غیرمستقیم با یکی از مهمترین دغدغه‌های کشاورزان و باغداران است. کاهش و کنترل رشد علف‌های هرز از مهمترین دلایل استفاده از مالچ در کشاورزی به شمار می‌رود. مالچ، با ساخت لایه‌ای متراکم و تاریک روی خاک و در برخی موارد، با ترشح برخی ترکیبات شیمیایی، مانع از رسیدن نور کافی به دانه‌های علف هرز و بنابراین جوانه‌زنی و رشد آنها می‌گردد. پس استفاده از مالچ، یکی از بهترین راه‌های مبارزه با علف های هرز باغات پسته است.
- افزایش فعالیت‌های زیستی در خاک
فایده دیگر مالچ پاشی در کشاورزی، بهبود چرخه مواد غذایی خاک است. اهمیت این مسأله بیشتر در هنگام کاربرد مالچ‌های آلی مشخص می‌شود. مالچ آلی با تجزیه شدن، نیتروژن و کربن بیشتری را در دسترس میکروارگانیسم‌های خاکزی می‌گذارد. پیامد این اثر شیمیایی- زیستی، بهبود چرخه مواد غذایی و افزایش کارکرد مفید ساختار و فعالیت زیستی درون خاک است.
- کاهش روند فرسایش خاک
مالچ پاشی نه تنها به بهبود بافت خاک کمک شایانی می‌کند، بلکه در کاهش روند فرسایش خاک و حفظ ساختار مناسب آن نیز نقش دارد. برای نمونه، هنگام وزش بادهای شدید یا بارندگی، لایه‌های مالچ از جدا شدن ذرات سطحی خاک جلوگیری می‌کنند. این کارکرد تا حد زیادی مشابه کارکرد مالچ‌هایی است که کشورهایی با مناطق بیابانی و پوشش گیاهی ضعیف، آنها را با هدف جلوگیری از افزایش ریزگردهای هوا و جلوگیری از نابودی طبیعت در کانون‌های ریزگرد روی خاک می‌پاشند.
- کاهش بیماری‌ها و آفات
یکی از نتایج استفاده از مالچ، کاهش تنش محیطی و حفظ رطوبت خاک است. چنین شرایطی در نهایت به کاهش بیماری‌های ریشه‌ای و قارچی رایج در خاک‌های خشک و ترک‌خورده می‌انجامد و مبارزه با آنها را ساده‌تر می‌کند.
بنابراین چکیده فواید مالچ پاشی در کشاورزی عبارتند از: بهبود بافت خاک، حفظ رطوبت خاک و بهبود شرایط رشد گیاه، حفظ دمای مناسب در خاک و محدوده ریشه، کنترل بیولوژیکی رشد علف‌های هرز، کاهش فرسایش خاک. ضمن اینکه در برخی موارد، مالچ در تأمین ماده آلی یا افزایش قدرت خاک در کنترل آفات و بیماری‌ها مؤثر است.
انواع کلی مالچ
مالچ‌ها در یک دسته‌بندی کلی به دو گونه مالچ آلی (Organic Mulches) و غیرآلی (Inorganic Mulches) تقسیم می‌شوند. گزینش هر نوع مالچ وابسته به بودجه، هدف، اقلیم، نوع گیاه و خاک، و امکانات اجرایی باغ و یا مزرعه شماست.
-
مالچ‌های آلی (Organic Mulches)
سرچشمه این نوع مالچ‌ها، مواد گیاهی و حیوانی مانند کاه و کلش، کمپوست و یا کود خشک شده حیوانی، تراشه چوب، برگ خشک، پوست پسته و دیگر مواد مشابه است. از این‌رو، این مالچ‌ها افزون بر پوشش سطح خاک، مواد و ترکیبات مفیدی نیز به خاک اضافه می‌کنند. ناگفته نماند، مالچ‌های آلی نهایتاً در خاک تجزیه می‌شوند و نیاز به تجدید دوره‌ای دارند.
-
مالچ‌های غیرآلی (Inorganic Mulches)
برخلاف مالچ‌های آلی، این نوع مالچ ریشه طبیعی و آلی ندارد و از مواد کانی یا ترکیبات مصنوعی و سنتزی مانند سنگ‌ریزه یا شن، گرانول‌های معدنی، پوشش‌های ژئوتکستایل، پلاستیک شفاف یا سیاه، نایلون‌های زیست‌تخریب‌ناپذیر، فویل‌های پلی‌اتلینی و یا فلزی تشکیل شده‌اند. مالچ‌های غیرآلی نسبت به مالچ‌های آلی ماندگاری بیشتری دارند ولی در بهبود زیستی خاک نقش چندانی ندارند.
همچنین، مالچ مصنوعی چیزی بر مواد آلی خاک نمی‌افزاید. در واقع هدف اصلی استفاده از مالچ غیرآلی کنترل علف‌های هرز و جلوگیری از تبخیر رطوبت خاک است. با توجه به تجزیه‌پذیری مواد در خاک نیز، مالچ‌ها در دو گروه تجزیه‌ناپذیر و زیست‌تجزیه‌پذیر (biodegradable) جای می‌گیرند. پلاستیک‌های سنتی در دسته نخست جای می‌گیرند و مالچ‌های آلی و برخی پلاستیک‌های زیستی مانند PLA از انواع مالچ زیست‌تخریب‌پذیر یا تجزیه‌شونده به‌شمار می‌روند.
کاربردهای کلیدی مالچ پاشی در باغ
استفاده از مالچ‌ها در باغداری کاربردهای زیادی دارد که در اینجا به اصلی‌ترین موارد آن اشاره می‌کنیم. تثبیت و تنظیم دمای خاک، جلوگیری از فرسایش خاک، حفظ رطوبت خاک و جلوگیری از تنش گرمایی در قسمت ریشه درختان و گیاهان، تقویت حاصلخیزی خاک با بهره‌گیری از مالچ‌های آلی، افزایش بهره‌وری آبیاری در سیستم‌های قطره‌ای یا سنتی، پیشگیری از رشد علف‌های هرز بدون نیاز به علف‌کش‌های شیمیایی، کاهش اثرات روان‌آب و فرسایش سطحی در شیب‌های باغی بخشی از کاربردهای مهم مالچ‌ها در باغداری هستند.
مضرات مالچ‌پاشی
اگر شما با توجه به هدف و نوع اقلیم و خاک باغ خود، مالچ مناسب و درستی را انتخاب نکنید یا آن را به شکل مناسبی اجرا نکنید، مانند هر پدیده کاربردی دیگری در کشاورزی و باغداری، ممکن است با پیامدهای منفی و مضرات آن مواجه شوید. بنابراین بسیار مهم است که مالچ‌پاشی را با مشورت کارشناس کشاورزی انجام دهید زیرا، این کار نیز مانند عملیاتی همچون اسیددهی با کود اسیدسولفوریک، جزو عملیات اصلی و ضروری کشاورزی به‌شمار نمی‌رود.
از این‌رو، استفاده از مالچ در باغ یا مزرعه باید محدود به موارد ضروری و نیاز مبرم کشاورزی منطقه باشد و تلاشی است که برای بهبود شرایط برخی باغ‌ها باید صورت گیرد. در ادامه به مهمترین مضرات احتمالی مالچ‌پاشی نادرست می‌پردازیم:
- کاهش نیتروژن خاک
یکی از معایب بهره‌گیری از مالچ‌های دارای کربن بالا مانند خاک‌اره خام، کاهش نیتروژن خاک از طریق جذب آن است. نیتروژن از عناصر ضروری برای رشد مناسب گیاه است و کمبود آن پیامدهای منفی جدی خواهد داشت.
- پناهگاهی برای آفت‌ها
ممکن است برخی آفات مانند موریانه‌ها، موش‌ها و حلزون‌ها، در زیر مالچ پناهگاه مناسبی بیابند و همانجا پناه بگیرند.
- افزایش بی‌رویه رطوبت
مالچ با افزایش رطوبت خاک، مخصوصاً در خاک‌های سنگین، ممکن است به پوسیدگی ریشه یا طوقه بینجامد.
- مشکلات زیست‌محیطی
از آنجا که مالچ‌های مصنوعی، به‌ویژه پلاستیکی، به دشواری تجزیه می‌شوند می‌توانند باعث مشکلات زیست‌محیطی و افزایش آلودگی خاک و آب شوند. ناگفته نماند که چالش دیگر، جمع‌آوری و دفع صحیح این مالچ‌ها پس از استفاده است. این عملیات نیازمند مدیریت دقیق و اصولی است.
معیارهای لازم برای انتخاب مالچ مناسب
معیارهای زیر می‌تواند به شما در انتخاب مالچ مناسب کمک کند:
- اقلیم منطقه
پیش از هرچیز برای انتخاب مالچ، باید نوع اقلیم منطقه را در نظر بگیرد. آگاهی از رطوبت، نوسانات دمایی، میزان بارندگی در انتخاب مالچ مناسب برای باغ شما بسیار مؤثرند. مثلاً مالچ‌هایی مانند مالچ‌های آلی سبک برای استفاده در مناطق و نواحی گرم و خشک مناسب‌ترند. زیرا این نوع مالچ‌ها به کاهش تبخیر کمک شایانی کنند، و مانع از گرم شدن بیش از حد خاک می‌شوند.
- نوع خاک
دومین معیار مهم برای انتخاب مالچ مناسب توجه به نوع خاک و سازگاری مالچ با آن است. مثلاً در خاک‌های سنگین، مالچ‌هایی مانند کاه یا پوست پسته مناسب‌ترند. زیرا به تهویه بهتر خاک کمک بیشتری می‌کنند.
- دسترسی محلی و اقتصادی بودن
بهره‌گیری از موادی مانند کاه، پوسته پسته، یا برگ خشک، افزون بر دسترسی ساده‌تر، با کاستن از هزینه‌ها، بر توان اقتصادی شما نیز می‌افزاید.
نکات مهم در استفاده از مالچ در باغ
برای اینکه در مالچ پاشی نتیجه خوبی بگیرید باید نکاتی را رعایت کنید. مهمترین این نکات عبارتند از:
- ضخامت مالچ
توجه به ضخامت مالچ عامل بسیار مهمی است. شما باید با توجه به محصول و نوع درخت و خاک باغ خود، هنگام مالچ پاشی ضخامت آن را در نظر بگیرید. زیرا ممکن است استفاده از مقدار کم بی‌تأثیر باشد و ضخامت بیش از اندازه سبب خفگی ریشه شود.
- خصوصیات خاک از نظر زهکشی
مالچ‌های سنگین و یا متراکم اصلاً برای خاک‌هایی با زهکشی ضعیف مناسب نیستند. زیرا ممکن است باعث پوسیدگی ریشه گیاهان شوند.
- میزان نیتروژن خاک
اگر از مالچ‌های کربن‌بالا مانند خاک‌اره یا کاه بهره می‌برید، باید همزمان، از کود نیتروژنی هم استفاده کنید. به این ترتیب کمبود نیتروژن در خاک را جبران می‌کنید.
استفاده از مالچ در زمان مناسب
عملیات مالچ پاشی باید در زمان مناسب انجام شود. بهترین زمان برای مالچ پاشی اواخر بهار و اوایل پاییز است. گرچه باید متغییرهای دیگری را نیز در نظر گرفت. به این ترتیب مالچ مانع از بین رفتن رطوبت خاک می‌شود و همچنین به درستی تثبیت می‌گردد.
همچنین با رعایت نکات زیر، فرایند مالچ پاشی با دقت بیشتری انجام گرفته و کیفیت آن بهبود می‌یابد. این نکات شامل موارد زیر می‌باشند:
- استفاده حساب شده از مالچ: پیش از هرگونه اقدام به مالچ‌پاشی، بهتر است با انجام آزمون خاک از نیاز واقعی به مالچ و انتخاب نوع مناسب آن مطمئن شوید.
- بهره‌برداری از مالچ‌های محلی و در دسترس: این مالچ‌ها افزون بر بُعد اقتصادی و کمک به کاهش هزینه‌ها، با محیط زیست نیز سازگارند.
- توجه به ضخامت مالچ و پخش مالچ با فاصله مناسب از تنه درختان: مالچ ضخیم و متراکم و در فاصله نامناسب باعث مشکلاتی مانند پوسیدگی طوقه و بخش‌های پایینی تنه گیاه و موارد مشابه می‌شود.
- پرهیز از مالچ‌پاشی در خاک‌های خیس یا متراکم: در این صورت از خفگی ریشه جلوگیری کرده‌اید.
روش های مالچ پاشی
روش‌های مالچ پاشی در ساده‌ترین دسته‌بندی به دو روش دستی و مکانیزه تقسیم می‌شود.
-
روش دستی
این شیوه مالچ پاشی هزینه کمی دارد و اجرای آن نسبتاً ساده است. همچنین بیشتر برای باغ‌های خانگی و یا مزرعه‌های کوچک مناسب است. در این روش به‌شکل دستی سطح خاک را می‌پوشاند. بنابراین نیازمند تجهیزات و ادوات ویژه‌ای نیست. ابزارهای ساده‌ای مانند بیلچه و چنگک برای پخش یکنواخت مالچ روی خاک کافی هستند.
مزایای روش‌های دستی عبارتند از:
- کنترل بیشتر بر فرایند مالچ پاشی
- نبود نیاز به تجهیزات گران‌قیمت و پیچیده
- پخش مالچ در نقاط خاص و به‌صورت دقیق
با وجود این، روش دستی در کنار تمامی مزیت‌های خود کاستی‌هایی هم دارد. مهمترین معایب مالچ‌پاشی دستی شامل موارد زیر است:
- نیاز به نیروی کار بیشتر
- زمان‌بر بودن اجرای عملیات
- ناکارآمدی برای مزارع و باغ‌های بزرگ
- دشواری بیشتر در پخش یکنواخت مالچ در سرتاسر باغ یا مزرعه
-
روش مکانیزه
همان‌طور که از نام این روش برمی‌آید، استفاده از تجهیزات و ماشین‌آلات خاص برای آن ضروری است. از آنجا که بهره‌گیری از ماشین‌آلات مالچ پاش از هزینه نیروی کار و صرف زمان می‌کاهد، این شیوه مالچ پاشی برای مزارع بزرگ و کشاورزی صنعتی مطلوب است. ماشین‌آلات مالچ پاش می‌توانند افزون بر سرعت بیشتر، با دقت و به‌صورت یکنواخت مالچ را روی خاک پخش کنند. از این‌رو، این روش باعث بهبود شرایط رشد گیاهان می‌شود.
برای اجرای عملیات مالچ‌پاشی مراحل زیر را گام به گام دنبال کنید:
- آماده‌سازی خاک: در گام نخست خاک باید از علف هرز و خرده‌سنگ عاری باشد.
- خیس کردن خاک: برای چسبندگی بهتر مالچ در صورت خشک بودن خاک آن را مرطوب کنید.
- پخش یکنواخت مالچ با ضخامت مناسب: برای این کار می‌توانید یا با دست این کار را انجام دهید و یا از دستگاه کمک بگیرید.
- کنترل فاصله از تنه درخت: برای جلوگیری از پوسیدگی درختان و گیاهان، فاصله مناسب (بسته به نوع درخت و گیاه) از طوقه را رعایت کنید.
- سرانجام برای تثبیت مالچ از روش آبیاری سبک نهایی استفاده کنید.
شرایط مناسب برای مالچ‌پاشی در باغ پسته بر اساس آزمون خاک و آب‌وهوا
- در خاک‌های با بافت شنی یا لومی‌شنی، مالچ در حفظ رطوبت و کاهش روان‌آب نقش دارد.
- در مناطقی با آب‌وهوای گرم و خشک و میانگین بارندگی کم‌تر از ۲۵۰ میلی‌متر، مالچ پاشی برای حفظ و بالا بردن کارایی آبیاری مناسب است.
- در مناطق بادخیز، مالچ به‌خوبی از پراکندگی خاک سطحی جلوگیری می‌کند و از راه‌های کاهش فرسایش بادی خاک به‌شمار می‌رود.
کلام آخر
مالچ پاشی یکی از مؤثرترین و مقرون‌به‌صرفه‌ترین روش‌های حفظ رطوبت، بهبود کیفیت خاک، و افزایش بهره‌وری آبیاری است. استفاده درست، دقیق و علمی از مالچ، می‌تواند به رشد کیفی و کمی محصول شما و همچنین مقاومت گیاهان و درختان در برابر تنش‌های محیطی کمک کند. استفاده درست از مالچ‌های آلی می‌توانند نقش پررنگی در کاهش دمای خاک، افزایش ماده آلی، کاهش علف‌های هرز، و رشد سلامت ریشه‌ها ایفا کنند. ولی همانگونه که گفته شد بهره‌مندی از فواید مالچ به گزینش نوع مناسب، اجرای اصولی، زمان‌بندی دقیق، و بررسی‌های علمی نظیر آزمون خاک کشاورزی و شناخت اقلیم منطقه بستگی دارد.
امیدواریم این مقاله مورد توجه شما قرار گرفته باشد. شما می‌توانید پرسش‌های دیگر خود را درباره مالچ‌پاشی از ما بپرسید. کارشناسان کشاورزی در کوتاه‌ترین زمان ممکن پاسخگوی شما خواهند بود.
