همان‌طور که می‌دانید آفت‌های درخت پسته گسترده و گوناگونند. یکی از این آفات مهم سپردار یا شپشک واوی پسته است که باعث کاهش کیفیت محصول، تشکیل نشدن مغز پسته، تأخیر در سبز شدن درخت، تضعیف درخت و خشک شدن شاخه‌ها و ریزش دانه‌های آن می‌شود. در اصل این آفت با مکیدن شیره گیاه، به شاخه‌های جوان درخت، برگ‌ها و دم‌برگ‌ها آسیب می‌زند.
در سال‌های گذشته پژوهش‌های زیادی روی شپشک واوی پسته انجام شده است تا بتوان با بهترین روش‌ها با آن مبارزه کرد و بر کیفیت محصول افزود. بنابراین و با توجه به اهمیت این موضوع ما در این مقاله می‌کوشیم تا شما را با این آفت و راه‌های مبارزه با آن بیش از پیش آشنا کنیم.
دلیل نامگذاری شپشک واوی پسته
شپشک‌ها حشرات مکنده ریزی می‌باشند که حرکت آنها بسیار کند است. بیش از 11 گونه شپشک پسته شناخته‌شده است که مهم‌ترین آنها در دو دسته بزرگ سپرداران و شپشک‌های نرم‌تن طبقه‌بندی می‌شوند. شپشک واوی پسته از نوع سپردار است.
ممکن است در وهله اول از خود بپرسید چرا به این آفت سپردار می‌گویند؟ در واقع پاسخ را باید در شکل خاص این شپشک جستجو کرد. اگر این شپشک را از نزدیک ببینید، متوجه می‌شوید سر، سینه و شکم حشرات ماده به‌صورت کاملی به هم جوش خورده است، به‌طوری‌که گویی بدن حشره پهن و مانند کیسه است. در این آفت سپر حشره ماده به شکل گرد می‌باشد.
آنها پس از بلوغ و باروری تخم‌های بنفش رنگی می‌گذارند. پوره‌ها نیز رنگ قهوهای دارند. حشرات نر سپری کوچک و کشیده دارند. هرچند شکل بدن این آفت براساس گونه از باریک و کشیده تا گرد در نوسان است. مثلاً در حشرات ماده‌ای که بدن بیضی یا کشیده‌ای دارند پوسته پورگی در یک طرف سپر قرار دارد، در حالیکه در آنهایی که بدن گرد دارند پوسته پورگی در میان بدنشان جای دارد.
گفتیم که شپشک‌ها را به دو بخش نرم‌تن و سپردار تقسیم می‌کنند. از شپشک‌های نرم‌تن (Coccidae) دو گونه مهم که آفتند شپشک نخودی و بالشتک پسته (شپشک آردآلود) می‌باشند. همچنین دو گونه مهم که از سپرداران(Diaspididae) در زمره آفات پسته محسوب می‌شوند، یکی سپردار واوی پسته و دیگری سپردار تنه درختان پسته هستند.
زیست شناسی شپشک واوی پسته
نام علمی شپشک واوی پسته pistaciae Lepidosaphes است. این آفت دو نسل در سال دارد. حشره در فصل سرد زمستان، روزها را به‌شکل ماده بالغ در زیر سپر سپری می‌کند. تخم‌های شپشک را می‌توان در اسفند ماه دید که رنگ سفیدی دارند و معمولاً شمار آنها 60 تا 70 عدد است. البته شرایط آب و هوایی نیز در تفریخ تخم‌ها بسیار مؤثر است. مثلاً در استان‌های سردتری مانند قزوین و اصفهان، در آغاز و اواسط اردیبهشت، تقریباً همزمان با زدن جوانه میوه در درختان تخم‌ها تفریخ می‌شوند. در حالیکه در کرمان تفریخ در دهه سوم فروردین رخ می‌دهد.
حشره ماده زیر سپر در اواخر اسفند و اوایل فروردین تخمگذاری می‌کند. تنها سن متحرک این آفت زمانی است که پوره سن 1 در روزهای پایانی فروردین سر از تخم درمی‌آورد. دوره سن پورگی در این مرحله برای حشره نزدیک 20 روز است. ناگفته نماند مبارزه مؤثر با شپشک واوی پسته در این دوره بسیار با اهمیت است.
آنگاه پوره‌ها به سوی شاخه‌های جوانه‌زده می‌روند و شیره آنها را می‌مکند و همزمان به ترشح سپر می‌پردازند. سپر سن اول آنها برخلاف سپرهای سن دوم و سوم که ضخیمند، بسیار نرم و ضعیف است و همان دو سه روز نخست نمایان می‌شود. اگر جمعیت این آفت روی میوه زیاد نباشد، تأثیر چندانی بر رشد مغز پسته نخواهند داشت. ولی اگر جمعیت شپشک روی درخت افزایش پیدا کند، مغز میوه پسته تشکیل نخواهد شد. هرچند بخش رویه پسته رشدش را تا هنگام برداشت ادامه می‌دهد. همچنین میوه‌های سالم هم نمی‌رسند و به‌اصطلاح باغداران خندان نمی‌شوند.
شکل ظاهری شپشک واوی پسته
در نگاه اول یک برآمدگی به‌صورت واو روی برگ‌ها، سرشاخه‌ها و میوه‌ها تماشا خواهید کرد. حشره ماده سپری دارد به رنگ قهوهای و در اندازه 3 تا 2/4 میلی‌متر که بسیار شبیه حرف واو است. آفت زمستان را مانند ماده بالغ زیر سپر می‌گذراند. رنگ گونه ماده قهوهای روشن می‌باشد و کناره‌های شپشک روشن‌تر است. طول حشره 4/2 تا 0/3 میلی‌متر اندازه دارد.
پوسته سن اول زرد، و پوسته سن دوم قهوهای است. همچنین سپر حشره نر باریک‌تر و رنگ آن روشن‌تر از حشره ماده می‌باشد. سر و شکم ماده‌ها رنگ زرد مایل به نارنجی دارد، در حالی که بدن بیضی‌شکل مایل به شمایل گلابی آنها رنگ زرد شکری دارد. پیژیدیوم بزرگ و کوتاه که عرضش از طول آن بیشتر است و طول تخم 0/27 و بیش از دو برابر عرض آن است. طول پوره سن اول 0/40 تا 0/44 و عرض آن 0/16 تا 0/20 میلی‌متر است. همچنین پوره‌ها رنگ زردی دارند که در آغاز متحرک و دارای شاخک‌های 5 مفصلی می‌باشند.
زمستان گذرانی شپشک واوی پسته
شپشک واوی پسته چگونه زمستان را می‌گذراند؟ در واقع ماده‌ها روی شاخه اصلی و تنه درخت هستند که در روزهای پایانی زمستان و آغازین بهار زیر سپر خود تخم می‌گذراند. پوره‌ها پس از خروج از تخم به آرامی روی تنه درخت حرکت می‌کنند و پس از یافتن مکان مناسب برای مکیدن مواد مغذی درخت، خرطوم خود را درون درخت می‌کنند و شیره آن را می‌مکند. سپر که دایره‌ای شکل است پس از مدت کوتاهی نمایان می‌شود.
علائم و خسارات شپشک واوی پسته
پس از حمله این آفت به درخت پسته، و مکیدن شیره گیاهی آن، درخت ضعیف می‌شود. بنابراین تشخیص نشانه‌های آفت‌زدگی درخت نسبتاً آسان است. شپشک‌ها روی شاخه‌های یکساله جا خوش می‌کنند و بعد به دیگر بخش‌های درخت پسته هجوم می‌برند. زرد شدن برگ‌ها و توقف رشد آنها که همراه با کوچکی برگ‌هاست از نتایج حمله این آفت به درخت است. ناگفته نماند شپشک‌ها رشد میوه‌ها را با اختلال مواجه می‌سازند و از این‌رو، میوه‌های درخت آفت‌زده در اندازه کوچکی پدیدار می‌شوند و ناصافی سطح میوه‌ها به‌خوبی قابل مشاهده خواهد بود.
| نشانه‌های حمله و آسیب شپشک واوی به پسته | |
| برگ‌ها | زرد شدن، توقف رشد و کوچک ماندن اندازه برگ‌ها |
| میوه‌ها | کوچکی اندازه، سطح ناصافی میوه‌ها |
راه‌های پیشگیری از شپشک واوی پسته
با وجود آسیب و زیان‌های شپشک واوی پسته، می‌توان با انجام کارهایی از رشد و گسترش آن پیشگیری کرد و با آن به بهترین شکل و شیوه مبارزه کرد. این روش‌ها عبارتند از اقدامات کشاورزی، بیولوژیکی و شیمیایی.
اقدامات کشاورزی
- در فصل خواب باید شاخه‌های آلوده را ببرید.
- با آبیاری منظم، از تنش خشکی جلوگیری کنید.
- با کودهای پتاس و میکروالمنت‌ها درختان باغ خود را تقویت کنید.
روش بیولوژیک
- از کفشدوزک‌ها و زنبورهای پارازیتوئید کمک بگیرید.
- استفاده از سموم عمومی که دشمنان طبیعی آفت را از بین می‌برند، متوقف کنید.
- اطراف باغ برای حفظ زنجیره زیستی تنوع گیاهی به‌وجود آورید.
روش‌های شیمیایی
- در صورت طغیان شدید آفت می‌توانید در زمستان از روغن ولک استفاده کنید.
- ترکیب روغن امولسیون با حشره‌کش‌های سیستمیک مثل پیری پروکسیفن یا آپلاود کارآمد است.
- در فصل تابستان با تکرار محلول‌پاشی در فواصل ۱۴ تا ۲۰ روزه به مبارزه با آفت ادامه دهید.
لازم به ذکر است زمان مناسب برای کنترل آفت نیز به ترتیب زیر می‌باشد:
| اسفند | با استفاده از روغن ولک محلول‌پاشی کنید. |
| خرداد | پایش و شناسایی آلودگی را انجام دهید. |
| تیر و مرداد | با سموم مجاز اقدام به محلول‌پاشی کنید. |
راه‌های مبارزه و کنترل شپشک واوی پسته
ضرر و زیان شپشک‌ها در بیشتر باغ‌های پسته آن چنان بالا نیست و در بسیار موارد زیان اقتصادی خاصی ندارند. در حقیقت یکی از دلایل کاهش این آفت، کنترل‌کننده‌های بیولوژیکی مانند تریپس‌ها، کفشدوزک‌ها، انواع زنبورهای پارازیتوئید، بال‌توری‌ها، سوسک‌ها و کنه‌های شکاری هستند. برای مبارزه با این آفت، تقویت درختان اقدام بسیار مفیدی است. زیرا از آنجایی که شپشک‌ها از نوع آفت مکنده هستند، بنابراین خوراک آنها شیره گیاهی است. استفاده از کودهای پتاس بالا و یا سولوپتاس می‌تواند با تأمین عنصر پتاسیم و افزایش غلظت و فشار شیره گیاهی، درخت را تقویت کند و مانع از خسارت شپشک‌ها شود.
همچنین گوگردی که در ترکیب کود سولوپتاس موجود در بازار وجود دارد، هم به دفع آفت و هم به تقویت درختان کمک زیادی می‌کند. استفاده از این روش‌ها برای تقویت درخت درباره هر دو نوع شپشک کارآمد است و پیشنهاد می‌شود. همچنین در فصل زمستان و بهار انجام اقداماتی مانند هرس شاخه‌های آلوده و سوزاندن آنها مانع از گسترش شپشک‌ها می‌شود. با این همه، گاهی تراکم بالای آفت روی درخت نیازمند مبارزه شیمیایی است که در این بخش به آن می‌پردازیم:
مبارزه شیمیایی با شپشک‌های سپردار در فصل زمستان
با افزایش جمعیت این آفت روی درختان و ایجاد خسارت نیاز به کنترل شیمیایی وجود خواهد داشت. در چنین شرایطی شما باید در زمستان و زمانی که شپشک‌های سپردار روی تنه یا سرشاخه‌ها به‌صورت پوره زندگی می‌کنند، مبارزه را آغاز کنید. یعنی اواخر زمستان و درست زمانی که جوانه‌ها هنوز باز نشده‌اند. زیرا باید از سمپاشی جوانه‌های تازه سبز شده به شدت پرهیز کرد. یادآور می‌شویم این سمپاشی نه تنها شپشک‌ها، بلکه آفات دیگری مانند زنجره پسته، پسیل پسته، پروانه سرشاخه خوار، و تخم شته و کنه پسته را نابود می‌کند.
بسیار خوب است اگر در سمپاشی از سم اتیون 2 در هزار با 5 تا 7 لیتر روغن بهره برد. یا از سم دیازینون 1/5 در هزار با 5 تا 7 لیتر روغن استفاده کنید. استفاده از سم کلرپیریفوس 5/1 تا 2 در هزار لیتر آب نیز مفید است. ناگفته نماند استفاده از روغن ولک بهترین گزینه برای شماست.
مبارزه شیمیایی با شپشک‌های سپردار در فصل بهار
اواخر فروردین یا اوایل اردیبهشت بهترین زمان مبارزه با آفت شپشک سپردار پسته در فصل بهار است. زیرا در این زمان پوره‌های متحرک سن 1 با خروج از زیر سپرهای خود، بسیار آسیب‌پذیرند. هرچند کارشناسان و یا باغداران با تجربه می‌توانند زمان دقیق بیرون آمدن پوره‌ها را تشخیص دهند، ولی می‌توان با گشت زدن در باغ و میان درختان، پوره‌های متحرک روی سرشاخه‌ها، برگ و تنه را مشاهده کرد. لازم به ذکر است شما می‌توانید برای کشتن آفت‌ها از سم دیازینون 1/5 لیتر در هزار و یا از سم اتیون 2 لیتر در هزار استفاده کنید.
اگر باغتان را اولین‌بار است که سمپاشی می‌کنید بهتر است پس از گذشت دو هفته، مجدداً سمپاشی را تکرار کنید. ولی در سال‌های بعد اگر از خسارت آفت کاسته شده بود، همان یک نوبت کافی است. ناگفته پیداست مبارزه در این زمان خاص تنها محدود به شپشک‌ها نیست و شامل کنه‌ها، زنجرک‌ها و پسیل‌‌ها نیز می‌شود. همچنین چون پوره‌های سن 1 بسیار آسیب‌پذیرند، سم به‌شدت روی آنها تأثیرگذار است و در سمپاشی بهاره نیازی به استفاده از روغن ولک نیست. همچنین نباید فراموش کرد که پوره‌های سپردار تنه‌ای در مقایسه با شپشک واوی پسته کمی دیرتر از زیر سپر بیرون می‌آیند؛ بنابراین باید به محض مشاهده پوره‌ها سمپاشی را شروع کنید.
مبارزه شیمیایی با شپشک‌های نرم‌تن
اگرچه چرخه زندگی و نحوه خسارت شپشک‌های نرم‌تن و سپردار بسیار به یکدیگر شبیه است، ولی مبارزه با شپشک نرم‌تن تفاوت مهمی با نوع سپردار دارد. این تفاوت به زمان و مرحله رشد و حساسیت آفت مربوط است. به اینکه فرصت مناسب برای مبارزه با شپشک‌های نرم‌تن فقط در زمستان وجود دارد، ولی علیه سپرداران می‌توان سمپاشی را هم در زمستان و هم در بهار انجام داد. برای مبارزه با شپشک‌های نرم‌تن، استفاده از کودهای پتاس بالا و تغذیه متعادل درختان به تقویت آنها در راستای مقاومت بیشتر در مقابل آفت‌هایی مانند شپشک کمک زیادی می‌کند.
لازم به ذکر است بهترین زمان مبارزه شیمیایی با شپشک‌های نرم تن زمستان است و سم‌ها باید با روغن ولک به مقدار 1 لیتر در صد لیتر آب استفاده شوند. در زمستان با سم دیازینون 5/1 در هزار و یا سم اتیون 2 در هزار به همراه 5 تا 10 لیتر روغن ولک انجام گیرد تا سمپاشی بیشترین اثربخشی را داشته باشد. سم‌ها برای نابودی آفت شپشک‌های نرم تن مانند شپشک‌های سپردار است. همچنین سمپاشی باید دست‌کم دو هفته پس از تورم جوانه‌ها انجام شود تا نتیجه مطلوب حاصل شود.
در پایان توجه به این نکته ضروری است که شپشک‌ها (چه نرم‌تن و چه سپردار) و بیشتر جنس ماده آن نمی‌تواند پرواز کند. از این‌رو، بر روی درخت ساکن می‌مانند. اگر روی درختان باغ به شکل متراکمی مشاهده شدند، آنگاه باید با سمپاشی علیه آنها وارد عمل شد. نبود آگاهی در برخی از باغداران و نیز وجود فروشندگان سودجو، همه ساله سم‌های زیان‌باری را وارد چرخه کشاورزی می‌کند که پیامد آن آلودگی‌های زیست‌محیطی است. بنابراین استفاده درست از سم‌های کشاورزی و افزایش آگاهی باغداران نسبت به اثرات زیان‌بار آن در صورت استفاده بی‌رویه و نادرست، راهکاری مفید جهت سلامت محصول و باغ شما خواهد بود.
نکات کاربردی مصرف روغن ولک
برای اثرگذاری بیشتر روغن‌ها علیه آفاتی مانند شپشک پسته و نیز آسیب ندیدن درختان هنگام سمپاشی، درنظر گرفتن نکات زیر ضروری است:
- در شرایط تنش آبی نباید از روغن استفاده کنید.
- خلوص بالا و وزن سبک نشانه‌های روغن باکیفیت هستند.
- هرگز در زمان شکوفه‌دهی درختان از روغن استفاده نکنید.
- رنگ روشن‌تر نشان از کیفیت بیشتر و خلوص بالاتر روغن دارد.
- روغن‌ها باید در فصل خواب درختان یعنی زمستان استفاده شوند.
- هرگز در زمانی که برگ‌ها تازه سبز شده‌اند از روغن استفاده نکنید.
- مصرف روغن در شرایط رطوبت بالا و نیز بارندگی‌های زیاد به درختان آسیب می‌زند.
- برای نسوختن برگ و شاخه‌های درختان در فصل بهار، از روغن در اندازه‌های مصرفی بالا استفاده نکنید.
- به هیچ عنوان نباید از روغن ولک در دمای زیر صفر، یخبندان و نیز دمای بالای 33 درجه سانتی‌گراد استفاده کرد.
- ناگفته نماند بهترین زمان استفاده از روغن‌ها مخصوصاً روغن ولک، 3 تا 4 هفته پیش از تورم جوانه‌ها است.
کلام پایانی
شپشک واوی پسته ظاهری کوچک دارد، ولی در صورت عدم کنترل برای باغ و درختان پسته خسارت زیادی به همراه خواهد داشت. این آفت با مکیدن شیره گیاه سبب کاهش کیفیت محصول و ضعیف شدن و اختلال رشد درخت می‌شود. برای کنترل موفق این آفت باید با ترکیب روش‌های طبیعی و اصولی، پایش پیوسته، بهره‌گیری از روش‌های کنترل هوشمند، و مراقبت از درختان سلامت باغ و محصول خود را تضمین کنیم. بهتر است در روند مبارزه با این آفت، از نظر یک مشاور کشاورزی بهره ببرید تا برنامه مبارزه را بهتر و کارآمدتر اجرا کنید.
