سرمازدگی از مهمترین تنش‌های محیطی به‌شمار می‌رود که بر میزان و کیفیت محصولات کشاورزی تأثیر منفی می‌گذارد. میزان خسارت سرما به گیاهان، به شدت سردی هوا و همچنین زمان و مدت مواجهه گیاه با آن بستگی دارد. از این نظر، خسارت سرما را می‌توان در دو حالت سرمازدگی و یخ‌زدگی بررسی کرد. در کشاورزی و باغداری، افزون بر سرمای زمستانه، سردی هوا را با دو اصطلاح «سرمای (زودرس) پاییزه» و «سرمای (دیررس) بهاره» نیز می‌شناسیم و به خسارت دمای پایین در این مواقع از سال، سرمازدگی پاییزه یا بهاره می‌گوییم.
سرمازدگی درختان در زمان‌های متفاوت سال می‌تواند اندامهای گوناگون درخت و همه یا بخشی از محصول آن را از بین ببرد و حتی به محصول سال آینده نیز خسارت بزند. به همین دلیل مقابله با سرما و محافظت از درختان در برابر آن مهم است. برای مقابله با سرما در باغ‌های میوه، راه‌های مختلفی مانند استفاده از ماشین‌های مه‌پاش، بخاری‌های باغی و… وجود دارد. همچنین با مدیریت تغذیه و آبیاری، هرس تأخیری، کاربرد محلول ضد سرمازدگی درختان و دیگر ترکیبات و روش‌ها می‌توان جلوی خسارت سرما به درختان را گرفت.
تعریف سرمازدگی
سرما و اثرات آن بر گیاهان از مهمترین ریسک‌های کشاورزی است که با اقلیم منطقه ارتباط مستقیم دارد. آسیب سرما ممکن است به صورت سرمازدگی و یخ‌زدگی بروز کند. اگر گیاهان برای مدت طولانی یا حتی کوتاه در معرض دمای پایین قرار گیرند دچار سرمازدگی می‌شوند. منظور از دمای پایین در این نوع آسیب دماهای سرد غیریخبندانی یا همان صفر تا ۱۲/۵+ درجه سانتی‌گراد، بسته به نوع گیاه است. در این حالت سلول‌ها یخ نمی‌زنند ولی دچار آسیب فیزیولوژیکی می‌شوند و عملکردشان مختل می‌شود.
علائم سرمازدگی درختان در اندامهای مختلف محصولات گوناگون زراعی و حتی درختان و گیاهان باغی چند ساله به‌ویژه هسته‌داران، مرکبات، انگور، دانه‌داران و پسته بروز می‌کند. اما سازوکار سرمازدگی درختان و انواع آن با توجه به گونه و رقم گیاهان و دیگر شرایط باغ و مزرعه متفاوت است. بسیاری از محصولات میوه، سبزی و زینتی با منشاء گرمسیری در دماهای بالاتر (نزدیکتر به ۱۲/۵+ درجه سانتی‌گراد) دچار آسیب می‌شوند ولی گیاهان مناطق سردتر، مقاومت بیشتر به دماهای نزدیکتر به صفر دارند.
درختان پسته نیز ممکن است سرمازدگی را تجربه کنند. آنها در خواب زمستانه به سرمازدگی پسته مقاومت نسبی دارند اما سرمای شدیدتر می‌تواند به شاخه‌ها، ریشه‌ها و تنه آن آسیب برساند. بیشترین آسیب سرمازدگی درختان پسته در فصل بهار رخ می‌دهد. پسته مانند بادام و زردآلو زود گل نیست ولی تغییرات جوی و اقلیمی باعث شده محصول پسته نیز در شمار محصولات حساس به سرمای بهاره قرار گیرد. در اواخر زمستان یا اوایل بهار و پس از خواب زمستانی نیز شکوفه‌ها و جوانه‌های جوان پسته به سرما بسیار حساس هستند.
علت سرمازدگی درختان
به‌طور طبیعی گیاهان با نزدیک شدن فصل سرما، آماده تحمل سرما می‌شوند اما گاهی نظم و روند طبیعی تغییرات دمایی بهم می‌خورد. این باعث می‌شود گیاه در تشخیص درست فصل دچار خطا شود و نتواند خود را به درستی با تغییرات بعدی دما هماهنگ کند. همچنین در طول زمستان نیز ممکن است دما بیش از حد کاهش یابد. اگر کاهش دما به حدی باشد که بدون یخ‌زدگی باعث اختلال عملکرد فیزیولوژیکی گیاه شود، آن را به عنوان آسیب سرمازدگی می‌شناسیم. مهمترین دلایل سرمازدگی و بروز این اختلال‌ها به قرار زیرند:
- تغییرات اقلیمی: افزایش نوسانات دمایی به دلیل تغییرات آب‌وهوایی درازمدت منطقه‌ای
- کاهش ناگهانی دما: برهم خوردن تعادل آب‌وهوایی با اتفاقاتی مانند ورود جبهه‌های هوای سرد به منطقه
- ویژگی‌های اقلیمی محلی: مناطق کم‌ارتفاع یا نزدیک به دریاچه‌ها به‌طور طبیعی بیشتر در معرض سرمازدگی هستند.
تفاوت سرمازدگی و یخ‌زدگی
گاهی سرمازدگی و یخ‌زدگی را به اشتباه به جای یکدیگر به کار می‌برند. این اشتباه می‌تواند باعث بیشتر شدن خسارت سرما شود زیرا ممکن است باغداران نتوانند به‌موقع آماده مقابله با سرما شوند یا از راهکارهای مناسب دفع خطر سرما استفاده کنند.
نوع آسیب سرما در سرمازدگی و یخ‌زدگی متفاوت است. ۴ تفاوت مهم آن به شرح زیرند:
۱- دما: سرمای صفر تا حدود ۱۳ درجه سانتی‌گراد (بسته به گونه گیاهی) باعث آسیب سرمازدگی می‌شود. ولی یخ‌زدگی در دمای زیر صفر درجه اتفاق می‌افتد.
۲- عوامل مؤثر بر شدت خسارت: در سرمازدگی، طولانی بودن زمان رویارویی با سرما آسیب را بیشتر می‌کند. ولی در یخ‌زدگی، شدت آسیب به سرعت یخ زدن آب درون گیاه و همچنین سرعت یخ‌زدایی پس از پایان تنش سرمایی بستگی دارد.
۳- زمان و سرعت ظهور علائم: آسیب سرمازدگی معمولاً در گیاهان گرمسیری و نیمه‌گرمسیری دیده می‌شود و کم‌کم بروز می‌کند. ولی آثار یخ‌زدگی که در بسیاری از گیاهان مناطق سردتر نیز رخ می‌دهد، زود نمایان می‌شود و حداکثر یک تا دو روز بعد قابل مشاهده است.
۴- نوع آسیب:
۱-۴- فیزیولوژیکی: در یخ‌زدگی آب درون یا بین سلول‌ها منجمد می‌شود و به دو صورت مستقیم و غیرمستقیم خسارت می‌زند. انجماد درون سلولی باعث آسیب مستقیم، و انجماد برون سلولی باعث آسیب غیرمستقیم یخ‌زدگی می‌شود. در سرمازدگی بدون آنکه کریستال یخی درون یا بین سلول‌های گیاه تشکیل شود، عملکرد سلول‌ها مختل می‌شود.
۲-۴- ظاهری: در سرمازدگی ممکن است حفره‌های پوستی ایجاد شوند و پوست قهوه‌ای شود و علائمی شبیه به جوش نیز روی بافت‌ها ظاهر گردد. دماهای پایین‌تر و در مدت طولانی‌تر، این نشانه‌ها را تشدید می‌کند. در یخ‌زدگی ظاهر بافت گیاه خیس و آب‌گز می‌شود و بافت‌ها فروپاشیده یا نرم و وارفته می‌شوند. دیگر علائم ظاهری خفیف تا شدید یخ‌زدگی اندامهای مختلف که نباید با سرمازدگی (خسارت سرمای غیر یخبندانی) اشتباه گرفته شود عبارتند از:
- جوانه‌ها: سیاه و خشک‌شدن
- برگ‌ها: سوختگی و لکه‌های قهوه‌ای یا سیاه روی برگ، خشک‌شدن حاشیه و ریزش برگ
- تنه و شاخه: شکافتن شاخه‌ها و تنه، قلب سیاه (تیره و سیاه‌شدن چوب و بسته‌شدن آوند چوبی با صمغ) و پس‌مرگی (خشک‌شدن گیاه از نوک شاخه‌ها به سوى ریشه)
- پوست: ترک‌خوردن پوست شاخه‌ها و تنه، آسیب پوستی در زاویه انشعابات درختان یا همان محل جدا شدن شاخه‌ها از تنه و دیگر شاخه‌ها به‌ویژه در زاویه‌های انشعابی نازک که دیر یا گاهی به‌طور ناقص سخت می‌شوند.
علائم سرمازدگی درختان
گیاهان در مراحل رشدی متفاوت مانند مراحل نمایان‌شدن رنگ غنچه، باز‌شدن کامل آن و آغاز تشکیل میوه به سرما حساسند. بسته به اینکه سرما در چه زمانی رخ دهد این اندام‌ها دچار سرمازدگی می‌شوند. کاهش فتوسنتز، تغییر متابولیسم ساکارز و تغییر در فعالیت آنزیم‌های کلیدی از علائم فیزیولوژیکی سرمازدگی هستند. مهمترین نشانه‌های خسارت ظاهری سرمازدگی درختان نیز آرام‌آرام نمایان می‌شوند و مهمترین‌هایشان عبارتند از:
- ضایعات نکروزه (سیاه‌شدگی) ریشه‌ها و شاخه‌های جوان
- قهوه‌ای‌شدن یا پژمردگی برگ، گل و شکوفه‌ها
- آسیب به جوانه‌های گل و شاخه‌ها
- افزایش حساسیت به بیماری‌ها
- سیاه‌شدگی و ریزش گل‌ها
- کاهش یا توقف رشد گیاه
برخی گونه‌های گیاهی به سرمای بهار بسیار مقاومند و گل‌های آنها حتی هنگامی که برف یا یخ روی آنها باشد، زنده می‌مانند. اما برخی گونه‌ها مانند گیاهان زودشکوفا مانند بادام و هلو حساسند. گل‌های شکفته آنها در سرمای اوایل بهار قهوه‌ای، شل و لخت می‌شوند. همچنین ممکن است جوانه‌های گل باز نشده گیاهان دیرتر شکوفا کاملاً از بین بروند. سرمازدگی درختان می‌تواند به برگ‌های تازه روییده گیاهان نیز آسیب برساند و باعث ریزش آنها شود. خوشبختانه برگ‌های تازه جایگزین برگ از دست رفته می‌شوند.
توجه داشته باشید که چروک، قهوه‌ای یا سیاه‌شدن بافت برگ و در نهایت از بین رفتن کامل یا ریزش برگ از نشانه‌های یخ‌زدگی است. در موارد نادر، سرمای دیرهنگام ممکن است به نوک شاخه‌ها نیز آسیب برساند. شاخه‌های مرده را می‌توان هرس و حذف کرد. اما پیش از آن حتماً از مرده (خشک و شکننده) بودن شاخه مطمئن شوید. مشکل کاهش رشد ناشی از سرما نیز در بسیاری از درختان پس از چند هفته برطرف می‌شود. ناگفته نماند، تنش دمایی و سرمای غیر یخبندانی اول فصل نیز ممکن است یکی از دلایل ریزش برگ در تیر ماه باشد.
| عامل مؤثر بر میزان آسیب سرمازدگی | خسارت یا حساسیت بیشتر |
| شرایط آب و هوایی | هوای آرام و بدون باد |
| زمان | اوایل بهار (جوانه‌زنی درختان) |
| منطقه جغرافیایی | مناطق سردسیر در مقایسه با مناطق گرم‌تر |
| گونه گیاهی | درختان میوه هسته‌دار مانند هلو، زردآلو، و گیلاس نسبت به درختان میوه هسته‌دار مانند سیب و گلابی حساس‌تر هستند. |
راهکارهای جلوگیری از سرمازدگی درختان
روش‌های مبارزه با سرمازدگی درختان و محصولات کشاورزی را می‌توان به دو گروه کلی فعال و غیرفعال تقسیم کرد. همچنین براساس نوع مواد و ابزار کاربردی می‌توان روش‌های فیزیکی و شیمیایی را به کار برد.
روش‌های فعال
بسیاری از این روش‌های کوتاه‌مدت هستند. از مهمترین کارهایی که در شب‌های سرد و یخبندان یا روز پیش از آن می‌توانند برای مقابله با سرما انجام دهند به شرح زیرند:
-
استفاده از انواع بخاری
در باغ‌های کوچک و بزرگ می‌توان از انواع بخاری باغی با سوخت‌های جامد (چوب، تایر و لاستیک، پارافین یا زغال سنگ) یا مایع (گازوئیل، نفت کوره و…) استفاده کرد. همه مقررات و نکات استفاده از بخاری شامل نوع سوخت مجاز، شیوه و زمان‌بندی روشن و خاموش کردن بخاری‌ها، تعداد و محل و فاصله جای‌گذاری آنها و… را حتماً از مشاوران کشاورزی بپرسید.
-
فوگر یا مه‌پاش
مه مصنوعی ایجاد شده توسط ماشین‌های مولد مه، از کاهش دما هوای باغ و هدررفت گرما از طریق تشعشع جلوگیری می‌کنند. به دلیل هزینه بالای دستگاه‌ها، این روش چندان مورد توجه قرار نمی‌گیرند.
-
یخ‌آب زمستانه و آب‌پاشی
برای جلوگیری از تشکیل یخ درون گیاه و کاهش خسارت یخ‌زدگی درختان می‌توانید یک روز پیش از کاهش دما و یخبندان، اندام هوایی گیاه را آب‌پاشی کنید. البته این کار در نهالستان توصیه نمی‌شود. آبیاری به دلایل مهم زیر برای مقابله با سرما در باغ مؤثر است:
- آزاد شدن گرما با تبدیل آب مایع به یخ
- خنک‌شدن گیاه و به تأخیر افتادن شکوفه‌دهی آن
- تیره‌شدن سطح خاک و جذب انرژی خورشید (گرمای) بیشتر
- خالی‌شدن خلل‌وفرج خاک از هوا (عایق ضعیف) و ذخیره بهتر گرما در خاک مرطوب نسبت به خاک خشک
-
پوشاندن تنه درختان
استفاده از پوشش‌های مختلف برای پوشاندن تنه درختان از طوقه تا محل انشعاب شاخه‌های اصلی از روش‌های مرسوم محافظت از درختان در برابر سرما است. این روش به‌ویژه در باغ‌های مرکبات استفاده می‌شود و سرعت افت دمای درخت را کاهش می‌دهد تا درختان یخ نزنند. جنس پوشش عایق می‌تواند از گونی، کنف، فایبرگلاس و فوم پلی‌اورتان و مواد محلی باشد. دمای داخل پوشش‌های فایبرگلاسی و پلی‌اورتانی دور تنه حدود ۸ درجه سانتی‌گراد بالاتر از حداقل دمای هوا است و قدرت محافظت آنها بسیار بالاست.
ایجاد پناهگاه و تونل و پوشش ردیفی درختان نیز از راه‌های مقابله با سرما است که در آن به جای تنه، اطراف تمام پیکر گیاه یا همه شاخه‌ها را با مواد مختلف مانند حصیر، کاه، ورقه پلی‌اتیلن سیاه، نایلون شفاف و… می‌پوشانند. در برخی کشورها حتی از خاک برای این کار استفاده می‌شود. در ایران نیز خاک‌کردن مو (شاخه‌های انگور) برای مقابله با سرما از گذشته رایج بوده است.
-
رنگ‌زدن تنه
رنگآمیزی تنه با رنگ سفید توصیه می‌شود. این رنگ نور خورشید را بازتاب می‌دهد و دمای پوست و درخت را تا حد زیادی پایین می‌آورد. به این ترتیب:
- اختلاف دمای پوست درخت و هوا کاهش می‌یابد و پوست شکافته نخواهد شد.
- گلدهی گیاه چند روز به تأخیر می‌افتد و احتمال سرمازدگی شکوفه‌ها کاهش می‌یابد.
همچنین رنگ‌زدن تنه درخت با رنگ محافظ تنه و قارچ‌کش بردوفیکس لایه‌ای محافظ در برابر آفتاب سوختگی زمستانه ایجاد می‌کند. بهترین زمان رنگ‌زدن اواخر پاییز (دمای هوا بالای ۱۰ درجه سانتی‌گراد) است. رنگآمیزی را بسته به موقعیت با قلم‌مو، سمپاش یا پیستوله انجام دهید و هرگز از رنگ‌های سمی و روغنی استفاده نکنید.
-
سمپاشی درختان با باکتری‌کش‌ها و مواد محافظ
تماس برخی از باکتری‌ها با رطوبت فوق سرد باعث ایجاد کریستال یخ روی گیاهان می‌شود. این کریستال‌ها باعث خسارت یخ‌زدگی می‌شوند. رنگ کردن تنه با بردوفیکس و سموم مسی مانند اکسی کلرور مس جمعیت این باکتری‌های تشدیدکننده سرمازدگی را کاهش می‌دهد. از باکتری‌های رقابتی نیز می‌توان برای کاهش جمعیت باکتری‌های یخ‌زا استفاده کرد. البته اسپری باکتری‌کش‌ها به دلیل زیاد بودن جمعیت باکتری‌ها چندان کارآمد نیست و بیشتر جنبه تبلیغاتی دارد.
-
ترکیبات شیمیایی مختلف
تنظیم‌کننده‌های رشد می‌توانند در کاهش آسیب سرما مؤثر باشند. آنها این کار را با طولانی‌کردن خواب درختان همیشه سبز و برگ‌ریز، افزایش مقاومت جوانه‌ها و به تأخیر انداختن گلدهی انجام می‌دهند. اتفون، جیبرلین و آلفا نفتالین استیک اسید از جمله این موادند. انواع کود ضد سرمازدگی درختان نیز که شامل مواد مختلفی همچون آمینواسیدها (گلیسین، آلانین و پرولین)، ترکیبات آنتی اکسیدانی (مانند ویتامین‌های C و E) و عناصری غذایی مانند پتاسیم، کلسیم و ریزمغذی‌هایی همچون منگنز، بور و روی هستند، مقاومت گیاهان در برابر شرایط سرد و یخبندان را افزایش می‌دهند.
-
هرس تأخیری
هرس دیرهنگام به‌ویژه برای جلوگیری از سرمازدگی درختان خزان‌کننده و تاک توصیه می‌شود. این عملیات مقاومت جوانه‌ها را به سرما افزایش می‌دهد و گلدهی را نیز به تأخیر می‌اندازد. به‌عنوان مثال در هلو، هرس در زمان صورتی‌شدن جوانه یا پس از آن خسارت سرمازدگی را کاهش می‌دهد.
روش‌های غیرفعال
این اقدامات در زمان احداث باغ یا هنگام تغییرات اساسی مانند تغییر کشت و رقم انجام می‌شود. انتخاب و کاشت ارقام دیر گل و کاشت پایه‌های مقاوم به سرما از مهمترین روش‌های غیرفعال مقابله با سرمازدگی درختان هستند. به عنوان مثال، پسته دیر گل رقم اکبری در مقایسه با احمد آقایی متوسط گل و ممتاز زود گل مقاومت بیشتری به سرما خواهد داشت. همچنین در مرکبات، پایه نارنج سه‌برگچه‌ای در برابر سرما به ترتیب از پرتقال ترش، پرتقال شیرین و لیمو مقاوم‌تر است. در میان هسته‌داران نیز پایه آلبالو مقاومت بیشتری به سرما دارد.
اقدامات بعد از سرمازدگی درختان
-
ارزیابی دقیق آسیب‌ها
پس از وقوع سرمازدگی، گام نخست باید ارزیابی دقیق خسارات وارده باشد. این مرحله باید با دقت و حوصله انجام شود؛ زیرا در برخی موارد آسیب‌های ناشی از سرما تا چند روز یا حتی چند هفته بعد ظاهر می‌شوند. بررسی بافت زیر پوست شاخه‌ها از روش‌های رایج برای تشخیص زنده بودن بافت است. اگر زیر پوست شاخه‌ها سبز یا سفید باشد، شاخه هنوز زنده است؛ در غیر این صورت باید به‌تدریج درخت خود را هرس کنید تا به بخش سالم برسید. همچنین برگ‌های پژمرده یا سوخته را بررسی کرده و آن‌هارا با شاخه‌های هم‌سن و هم‌جایگاه مقایسه کنید، این امر می‌تواند در تشخیص شدت آسیب مؤثر باشد.
-
مدیریت تغذیه، آبیاری و هرس
اقدامات بعد از سرمازدگی درختان شامل مدیریت تغذیه نیز می‌شود. بنابراین پس از ارزیابی، باید شرایطی فراهم شود تا درخت بتواند خود را بازسازی کند. در این مرحله، مدیریت صحیح آبیاری بسیار اهمیت دارد. توصیه می‌شود درختان دچار سرمازدگی به‌صورت منظم اما با حجم کنترل‌شده آبیاری شوند تا از پوسیدگی ریشه جلوگیری شود. از نظر تغذیه، بهتر است استفاده از کودهای دارای فسفر و پتاسیم بالا در هفته‌های پس از سرمازدگی آغاز شود؛ این عناصر به تحریک رشد ریشه و بازسازی گیاه کمک می‌کنند.
نباید بلافاصله پس از سرمازدگی اقدام به قطع وسیع شاخه‌ها و هرس شدید درخت کرد. درختان برای نشان دادن محدوده دقیق آسیب‌دیده نیاز به زمان دارند. بهتر است تنها شاخه‌هایی که به‌طور واضح خشک یا شکسته هستند در مراحل اولیه حذف شوند و سایر هرس‌ها را به اواخر بهار یا اوایل تابستان موکول کنید. هرس زودهنگام می‌تواند منجر به ضعف شدید درخت شود.
-
پیشگیری از آسیب‌های آتی
برای کاهش ریسک آسیب مجدد در دوره‌های بعدی سرما، می‌توان از روش‌های حفاظتی مانند پوشش پارچه‌ای، پلاستیک یا کیسه‌های مخصوص محافظتی برای تنه و شاخه‌های اصلی استفاده کرد. همچنین مالچ پاشی در اطراف طوقه درخت به حفظ دمای خاک و محافظت از ریشه‌ها کمک می‌کند. استفاده از ضدیخ‌های طبیعی مانند روغن‌های باغبانی نیز در برخی موارد مؤثر گزارش شده است.
| مرحله | توضیحات |
| ارزیابی دقیق آسیب‌ها | خراش سطح شاخه‌ها، بررسی رنگ زیر پوست (سبز: سالم، قهوه‌ای: آسیب دیده) |
| مدیریت آبیاری و تغذیه | آبیاری کنترل‌شده؛ استفاده از کود فسفر و پتاس بالا برای ترمیم ریشه‌ها |
| هرس هوشمندانه | حذف شاخه‌های خشک و شکسته؛ هرس اصلی را به اواخر بهار موکول کنید |
| محافظت در برابر سرمای آتی | استفاده از پوشش‌های محافظتی و مالچ‌پاشی دور طوقه درخت |
انواع سرمازدگی درختان
انواع کاهش دمای منجر به سرمازدگی و یخ‌زدگی براساس نحوه به‌وجود آمدن سرما یا چگونگی ورود هوای سرد به منطقه عبارتند از:
| نوع | دلیل | ویژگی‌ها | زمان وقوع | نوع یا میزان خسارت |
| انتقالی جبهه‌ای | ورود توده هوای سرد در حال گذر، به منطقه | دمای این توده هوایی کمتر یا در حد دمای بحرانی برای گیاهان منطقه جدید است. معمولاً با بارش یا باد شدید و خشکی هوا همراه است. |
بیشتر در زمستان (دوره خواب درختان) رخ می‌دهد و درختان مناطق سردتر به آن مقاوم‌ترند. هم در روز و هم در شب می‌تواند رخ دهد. |
در بهار یا اوایل پاییز به ندرت پیش می‌آید و خسارت سنگین نمی‌‍‌زند. |
| تشعشعی یا تابشی |
افت دما در شب‌هایی با آسمان صاف و بدون باد در یک منطقه | بدون باد و هوای خشک | در اواخر زمستان یا ابتدای بهار می‌تواند خسارت بزند. در شب رخ می‌دهد. |
سنگین به دلیلی همزمانی با تورم جوانه‌ها |
| مختلط | بروز سرمای تشعشی و به دنبال آن، سرمای انتقالی | ممکن است چند روز ادامه داشته باشد. | ـــــــــــــــــــــــــــــ | ـــــــــــــــــــــــــــــ |
| تبخیری | وزش باد خشک پس از باران سرد | ـــــــــــــــــــــــــــــ | ـــــــــــــــــــــــــــــ | سنگین و به‌صورت یخبندان |
سرمازدگی بهاره
این نوع سرمازدگی در بهار و بیشتر در مناطق معتدله اتفاق می‌افتد. مدت زمان آن کوتاه است و ممکن است از چند ساعت تا حدود سه روز طول بکشد. سرمای بهاره هنگام شکوفایی گل‌ها و جوانه‌ها یا تشکیل میوه‌ها می‌تواند به‌شدت آسیب‌رسان باشد. گاه حتی دماهای بالای صفر باعث سرمازدگی درختان در بهار می‌شوند. گاهی نیز دما به زیر صفر می‌رسد و سرما و یخبندان بهاره همه یا بخشی از گل‌ها، میوه‌ها و دیگر اندامهای گیاه را از بین می‌برد. درختانی مانند هلو، زردآلو و بادام که نیاز سرمایی کمی دارند و زودشکوفا هستند خسارت بیشتری از این نوع سرما می‌بینند. درختان زینتی نیز گل‌های خود را از دست می‌دهند.
خسارت سرمای دیررس بهاره به گیاهان حساس ممکن است تا ۱۰۰ درصد هم برسد. قهوه‌ای‌شدن گلبرگ‌ها مهمترین نشانه آسیب گل‌ها در اثر یخبندان بهاره است گل‌های سالم سبز روشن هستند. معمولاً خامه گل نسبت به تخمدان به آسیب سرما حساس‌تر است اگر تخمدان سبز باشد میوه سالم خواهد بود.
بعد از لقاح، دانه‌ها حساس‌ترین اندام‌ها به تنش سرما هستند. از آنجا که لقاح در بهار انجام می‌شود، میوه‌های تازه تشکیل شده به شدت در معرض خطر سرمای بهاره هستند. گاهی میوه‌های سرمازده به رشد خود ادامه می‌دهند اما دچار بدشکلی می‌شوند. این پدیده به‌ویژه در هسته‌داران مانند هلو و زردآلو که تنها یک هسته دارند، شدیدتر است و در میوه‌هایی مانند سیب و گلابی که چندین دانه دارند، بدشکلی کمتر خواهد بود. حساسیت درختان مختلف به این نوع سرمازدگی متفاوت است.
سرمای زیر صفر را نیز از نظر شدت سرما و زمانی که می‌تواند در منطقه دوام بیاورد به‌شکل زیر تقسیم‌بندی می‌کنند:
| مدت دوام در منطقه | دمای هوای منطقه در این مدت (درجه سانتی گراد) |
|
| یخبندان ملایم | کم | بین صفر و ۱/۵- |
| یخبندان متوسط | بیشتر از یخبندان ملایم | بین ۱/۵- و ۳- |
| یخبندان شدید | بیشتر از یخبندان ملایم و متوسط | کمتر از ۳- |
سخن پایانی
هر ساله بخش قابل توجهی از محصولات کشاورزی به دلیل سرمازدگی درختان و یخبندان از بین می‌روند. خسارت سرما در درختان حساسی مانند بادام و زردآلو گاهی تا ۴۰ درصد هم می‌رسد. سرمازدگی و یخ‌زدگی دو پدیده متفاوتند و میزان و شدت خسارتشان با یکدیگر تفاوت دارد. اما مقابله با هر دوی آنها مهم و حیاتی است.
زود سرد شدن هوا در اواخر تابستان و اوایل پاییز، سرمای طولانی مدت زمستان، گرم‌شدن هوا در زمستان و سپس سرد شدن آن، و همچنین سرمای دیررس بهاره مقاومت گیاه در برابر سرمازدگی را کم می‌کنند. بسته به منطقه زندگی گیاه و آب‌وهوای آن و همچنین گونه گیاهی، درختان در این وضعیت دچار آسیب سرمازدگی شوند.
بسته به امکانات، دما، شرایط نوع محصول و… راه‌های گوناگونی برای حفاظت درختان از سرمازدگی وجود دارد. افزون بر روش‌های گفته شده در این مطلب، ایجاد بادشکن با بوته‌ها یا حصارها، مالچ‌پاشی با مالچ‌های طبیعی یا مصنوعی، مدیریت علف‌های هرز باغ نیز در کاهش خسارت سرمازدگی درختان مؤثرند.
منابع:
