روش‌های مبارزه بیولوژیکی در کشاورزی، به دلیل ساده و کم‌هزینه بودن و در عین‌حال، کارآمدی بالا و آسیب‌رسانی کم به محیط زیست و موجودات زنده، همیشه مورد توجه کارشناسان و کشاورزان بوده‌اند. در این روشها، با کمک‌گرفتن از دشمنان طبیعی آفات یا عوامل زنده و غیرزنده، موجودات آسیب‌رسان و حشرات باغ و مزرعه را از بین می‌بریم.
فرمون‌ها گروهی از این مواد طبیعی هستند که به‌کارگیری آنها در قالب تله فرمونی، بر پایه فریب حشرات، از معروف‌ترین و بی‌خطرترین راه‌های مدیریت آفات و مبارزه با آنها به‌شمار می‌رود. براساس گزارش‌های مختلف، کاربرد انواع تله فرمونی در مزرعه‌ها، باغ‌ها و به‌ویژه مناطق پسته‌کاری ایران بسیار موثر بوده است. در ادامه با این مواد و دلایل استفاده از آنها در مدیریت آفات کشاورزی بیشتر آشنا می‌شویم.
فرمون چیست؟
حیوانات و گیاهان برای برقراری ارتباط بین‌گونه‌ای یا درون‌گونه‌ای مواد شیمیایی خاصی را تولید و آزاد می‌کنند. این مواد، نشانه و پیام خاصی را به گیرنده آن می‌رسانند. در بین همه موجودات زنده، حشرات در سطحی گسترده‌تر و به‌شیوه‌های بسیار پیچیده‌تری از این روش برای رساندن پیام به دوستان و دشمنا‌ن‌شان استفاده می‌کنند.
دلیل استفاده از تله‌های فرمونی در کشاورزی
بهره‌برداری از تله فرمونی از روش‌های مدیریت آفات کشاورزی است. افزایش سطح زیر کشت محصولات کشاورزی و احداث باغ‌های گوناگون در مساحت‌های بزرگ، حجم زیادی از منابع غذایی را در اختیار حشرات و آفات گیاهی قرار داد. خیلی زود، به دلیل دسترسی بدون دردسر این حشرات به غذا و همچنین ایجاد شرایط مناسب برای زندگی و تولیدمثل آنها، جمعیتشان افزایش پیدا کرد.
این جمعیت انبوه برای تغذیه خود باید به باغ و مزرعه‌ها حمله می‌کردند. حالا دیگر آنها، تنها حشراتی ساده نبودند؛ بلکه به آفت تبدیل شده بودند و در نتیجه هر یورش، خسارت‌های فراوانی به بار می‌آوردند. کشاورزان و باغداران که هر بار محصولات مزرعه و باغ و حاصل دسترنج خود را در خطر می‌دیدند، ناچار شدند دست به مبارزه با آنها بزنند. سموم شیمیایی خیلی زود به‌عنوان روش کارآمد دفع آفات شناسایی شدند و تولید و مصرفشان به‌شدت رشد کرد. اما کم‌کم ورق برگشت و عوارض استفاده شتاب‌زده و بیش از حد آنها هر روز آشکارتر شد.
آفت‌کش‌های شیمیایی آسیب‌های جدی به محیط زیست وارد کرده بودند و سلامت انسان‌ها و موجودات زنده را به خطر انداخته بودند. از سوی دیگر، آنها کم‌کم باعث ایجاد مقاومت در حشرات نسبت به سم‌ها شدند. بنابراین انسان به روش‌های تلفیقی و مبارزه بیولوژیکی مانند استفاده از تله فرمونی روی آورد تا هم آفات را به شیوه مؤثری کنترل کند و منبع غذایی جامعه را از دست آنها نجات دهد، هم کشاورزی مسئولانه‌تر و سالم‌تری را پیش بگیرد.
کاربردهای تله فرمونی
در مدیریت آفات مناطق کشاورزی و باغ پسته، تله‌های فرمونی برای انجام کارهای گوناگون زیر کاربرد دارند:
- جذب و کشتن آفات
- مانیتور یا ارزیابی جمعیت آفات
- اخلال در جفت‌گیری حشرات کامل (بالغ)
- گرفتن توده‌اي یا شکار انبوه حشرات آفت.
روش استفاده از تله فرمونی در کشاورزی
در کشاورزی و برای مدیریت آفات حشره‌ای، از فرمونهای جنسی و فراخوانی (خبررسان) استفاده می‌شود. ما می‌توانیم این مواد را در آزمایشگاه به‌طور طبیعی استخراج کنیم یا آنها را به‌شکل مصنوعی بسازیم. سپس در باغ یا مزرعه، قرص فشرده یا کپسول‌های پلاستیکی حاوی مایع فرمونی را همراه با سم یا کاغذ چسبنده یا بدون آنها درون تله‌های مختلف قرار دهیم.
به این ترتیب می‌توانیم آفات حشره‌ای را در تله‌هایی که به درخت آویزان کرده‌ایم یا آنها را روی پایه و حتی زمین گذاشته‌ایم، به دام بیندازیم؛ جمعیتشان را ارزیابی کنیم؛ در روند جفت‌گیری‌شان اختلال ایجاد کنیم یا حتی آنها را شکار و مسموم کنیم.
با این روش، حشرات گونه هدف بدون آسیب‌رسیدن به محیط زیست و دیگر موجودات باغ از بین می‌روند یا افراد آن نمی‌توانند جفت‌گیری کنند. در نتیجه، جمعیت آفت کم می‌شود یا در محدوده قابل‌کنترل و غیرخسارت‌زا باقی می‌ماند.
نکات مهم در استفاده از تله فرمونی
- تله‌ها در شرایط آب و هوایی مناسب نصب شوند.
- از فرمونهای با کیفیت و مناسب نوع آفت استفاده شود.
- تله‌ها به‌موقع تعویض یا تمیز شوند.
- هماهنگی با مشاوران کشاورزی منطقه در هنگام برنامه‌ریزی برای مبارزه با آفت الزامی است.
انواع تله فرمونی
از تله‌های فرمونی برای ردیابی، شکار یا تعیین زمان مبارزه با آفاتی مانند شب‌پره هندی پسته، مینوز گوجه‌فرنگی، کرم گلوگاه انار، کرم سیب (تخم خوار سیب)، کرم خراط (چوبخوار گردو)، سوسک شاخ‌دار خرما، مگس زیتون یا مگس میوه مدیترانه‌ای، پروانه ساقه خوار نواری برنج، پروانه چوبخوار پسته، شب‌پره شمشاد و… استفاده می‌شود.
این تله‌ها را بر اساس فاکتورهای مختلف می‌توان دسته‌بندی کرد. مهم‌ترین دسته‌بندی‌ها شامل هدف و نوع کاربرد و همچنین شکل و ساختمان تله هستند. در همین مطلب درباره کارکرد و هدف استفاده از آنها توضیح دادیم. اما از نظر ساختمان و شکل ظاهری نیز می‌توان تله فرمونی را در انواع زیر مشاهده کرد:
- تله دلتا (Delta trap)
- تله بالي (Wing trap)
- تله قيفي (Funnel trap)
- تله گنبدی (Dome trap)
- تله کرگدنی (Rhino trap)
- تله سطلی (Bucket trap)
- تله هرمی (Pyramid trap)
- تله بشقابی (Water-pan trap)
تله‌های فرمونی را با توجه به نیاز و شرایط نیز می‌توان به انواع دیگری دسته‌بندی کرد. نوع و نام تله‌ها با توجه به نوع آفت (اندازه جثه یا وزن حشره، داشتن یا نداشتن بال، شدت فعالیت و میزان تولید مثل آن، شیوه استفاده (تله خشک یا آبی، زمینی یا هوایی) و حتی اصطلاحات محلی متفاوت است. به‌عنوان مثال، تله مكفيل (McPhail) و سراترپ یا سراتراپ (cera trap) مخصوص جلب زنبورها و مگس‌ها هستند و ممکن است آنها را تله مگس یا تله مگس مدیترانه‌ای هم بنامند.
برخی کشاورزان تله‌هایی را که در بخشی از ساختارشان (در قسمت نگه‌دارنده فرمون و بخش محافظت‌کننده از آن در برابر باران و باد) قسمتی مخروطی دارند، به نام تله مخروطی یا چتری هم می‌نامند. بر اساس همین نام‌گذاری‌ها و اهداف از تله شیروانی و تله چاله‌ای نیز برای جلب و مبارزه با آفات استفاده می‌شود. افزون بر شکل تله فرمونی و جایگاه و زمان استفاده آن، رنگ تله نیز می‌تواند بر کارایی آن تأثیر بگذارد. انواع تله بسته به حشره هدف معمولاً در رنگ‌های سبز، زرد، آبی، قرمز، سفید و شفاف و بی‌رنگ عرضه می‌شوند.
استفاده از تله فرمونی برای مبارزه با پروانه چوبخوار پسته
شب‌پره چوبخوار پسته که بسیاری آن را بانام پروانه چوبخوار پسته می‌شناسند، از آفات بسیار مهم باغ‌های پسته کشور است. این آفت خسارت زیادی را به خوشه‌ها، محصول و سرشاخه‌های درختان پسته وارد می‌کند. به همین دلیل مبارزه با آن در زمان مناسب اهمیت بسیاری دارد.
برای مدیریت بهتر باغ پسته و مبارزه با این آفت در زمان درست، می‌توانیم از تله‌های فرمونی کمک بگیریم. این تله‌ها در ردیابی یا پایش آفت برای تخمین جمعیت آن و همچنین تعیین زمان مبارزه و حتی مبارزه مستقیم با این آفت کاربرد دارند.
برای تعیین زمان مبارزه با پروانه چوبخوار پسته به کمک تله فرمونی، معمولاً در اواخر اسفندماه اقدام به تله گذاری می‌کنیم. پس از آن، هر یک یا دو روز یک‌بار تله‌ها را بررسی می‌کنیم و تعداد حشرات کامل به دام افتاده را می‌شماریم. یک روز پیش از روزی که تعداد حشرات کامل شروع به کاهش کند، زمان پیک (اوج) ظهور حشرات کامل خواهد بود. بنابراین باید سم‌پاشی علیه آفت را با سم مناسب و توصیه‌شده از سوی کارشناسان منطقه آغاز کرد. از آنجا که بهترین زمان مبارزه با این آفت در زمان اوج پرواز حشره کامل تا یک هفته پس از آن است، تله فرمونی به محافظت از باغ شما در برابر این آفت کمک خواهد کرد.
با این تله‌ها می‌توانید تخمین دقیق‌تری از جمعیت آفت درون باغ داشته باشید و با توجه به آن، برنامه سم‌پاشی و مبارزه بهتری را در باغ خود پیاده‌سازی کنید. اگر تعداد حشرات کامل (بالغ) نر جلب‌شده زیاد بود، نشانه جمعیت بالای آفت در باغ است و لازم است با مشورت متخصصان، مبارزه جدی‌تری را انجام دهید.
مهم است توجه داشته باشید که باد و بارندگی می‌تواند روی جذب حشرات به تله‌های فرمونی تأثیر بگذارد. این مسئله، ممکن است در تشخیص اوج ظهور اختلال ایجاد کند. بنابراین توصیه می‌شود اگر منطقه در دوره پرواز و تولید مثل حشرات کامل (معمولاً ماه فروردین) درگیر بارندگی یا وزش باد بود، از متخصصان و داده‌های هواشناسی کشاورزی آنها برای تعیین دقیق‌تر زمان مبارزه کمک بگیرید.
کاربرد تله فرمونی برای مقابله با کرم خراط
کرم خراط یکی از مهم‌ترین آفات چوبخوار درختان است که به صورت بالغ، پروانه بوده و در مرحله لاروی (حشره نابالغ)، ساقه و تنه درختان را سوراخ کرده و خسارات جبران‌ناپذیری به باغات وارد می‌کند. این آفت به ویژه در باغات گردو، زردآلو، هلو و سیب شایع است و مدیریت مناسب آن ضروری است. کاربرد تله فرمونی برای مقابله با کرم خراط برای کنترل جمعیت این آفت بسیار است.
نحوه عملکرد تله فرمونی علیه کرم خراط
فرمون‌ها مواد شیمیایی طبیعی هستند که حشرات از خود ترشح می‌کنند و به عنوان سیگنال برای دیگر افراد جمعیت خود عمل می‌کنند. در مورد کرم خراط، از فرمونهای جنسی برای جذب حشرات نر استفاده می‌شود. این فرمون‌ها در داخل تله‌های مختلف قرار گرفته و باعث می‌شوند حشرات نر به دام بیافتند و نتوانند با حشرات ماده جفت‌گیری کنند. در نتیجه، تولیدمثل آنها کاهش یافته و جمعیت آفت در مزارع تحت کنترل قرار می‌گیرد.
انواع تله‌های فرمونی مناسب برای کرم خراط
تله‌های فرمونی در انواع مختلفی وجود دارند که هر کدام با توجه به نوع آفت و شرایط محیطی انتخاب می‌شوند. برای کرم خراط، تله‌های دلتا، تله‌های بشقابی و تله‌های سطلی به‌طور گسترده استفاده می‌شوند. این تله‌ها معمولاً با فرمونهای جنسی مخصوص کرم خراط تعبیه شده و در ارتفاع مناسب از سطح زمین در باغات نصب می‌گردند. انتخاب رنگ مناسب تله نیز می‌تواند به جذب بهتر حشرات کمک کند؛ به‌طور مثال، تله‌های زرد و سفید اغلب موثرتر هستند.
مراحل اجرایی استفاده از تله فرمونی
برای اثر بخشی کاربرد تله فرمونی برای مقابله با کرم خراط، رعایت موارد زیر الزامی است.
- تعیین زمان مناسب: نصب تله‌ها در دوره فعالیت بالای حشره بالغ ضروری است. معمولاً این زمان در بهار و اوایل تابستان است.
- نحوه نصب تله: تله‌ها در فواصل منظم درختان و در ارتفاع 1.5 تا ۲ متری از سطح زمین نصب می‌شوند.
- بررسی منظم: مشاهده و ثبت تعداد حشرات به دام افتاده به‌صورت هفتگی یا دوهفته‌ای به ارزیابی وضعیت جمعیت آفت کمک می‌کند.
- استفاده تلفیقی با سموم بیولوژیکی: در صورت بالا بودن جمعیت آفت، می‌توان از سموم بیولوژیکی به همراه تله‌های فرمونی استفاده کرد.
مزایای استفاده از تله فرمونی
کاربرد تله فرمونی برای مقابله با کرم خراط مزایایی دارد که به آنها اشاره می‌شود:
- کاهش مصرف سموم شیمیایی
- حفظ موجودات مفید در باغ
- عدم آلودگی محیط زیست و محصولات
- قابلیت ردیابی و پایش دقیق جمعیت آفت
نتیجه‌گیری
پیشرفت دانش و فناوری در زمینه کشاورزی و همچنین آسیب‌های کشاورزی سنتی به محیط زیست و سلامت موجودات زنده باعث شده انسان به روش‌های کشت و پرورش کم‌خطرتر یا بی‌خطر روی بیاورد. استفاده از تله‌های فرمونی یکی از این روشها است که می‌تواند جمعیت آفات باغ و مزرعه را در محدوده قابل کنترل و غیرخسارت‌زا نگه دارد. البته، برای استفاده مؤثرتر از این روش باید با مشاوران کشاورزی منطقه خود مشورت کنید.
در باغ‌های پسته ایران از تله‌های فرمونی برای مبارزه با شب‌پره (پروانه) چوبخوار پسته استفاده می‌شود و تأثیرات خوب آن بارها گزارش شده است. خوشحال می‌شویم شما نیز تجربه خود را از کاربرد این تله‌ها در باغ یا مزرعه‌تان برایمان بنویسید.
منابع
