از حدود ۱۳ هزار سال پیش که انسان به کاشت بذر برای تأمین خوراک خود روی آورد، کشاورزی دچار تحولات اساسی شده و به سطح صنعتی رسیده است. امروزه، برای تولید گیاهان سالم و باکیفیت، استفاده از آب، خاک و نور خورشید کافی نیست و افزودن مواد طبیعی یا غیرارگانیک به خاک ضرورت یافته است. اینجاست که کودها نقش کلیدی در تأمین امنیت غذایی و حفظ تداوم تولید ایفا می‌کنند. به ویژه، کودهای ارگانیک به تقویت خاک و بهبود رشد گیاهان کمک شایانی کرده و تأثیرات مثبت آنها در افزایش کیفیت محصول اثبات شده است. اما تعیین مفهوم و انواع غدای گیاهی آلی، همچنین مشکلات مرتبط با تهیه و استفاده از آنها، نیازمند بررسی دقیق‌تری است. در ادامه، این پرسش‌ها به‌طور جامع مورد تحلیل قرار خواهند گرفت.
کود ارگانیک چیست؟
مواد آلی یا ارگانیک (Organic) موادی طبیعی هستند که از تجزیه بقایای بدن و پیکر جانوران و گیاهان و همچنین ضایعات و فضولات آنها به دست می‌آیند. در کشاورزی می‌توان از این مواد به منظور اصلاح خاک و بهبود رشد گیاهان، استفاده کرد. در این حالت آنها را کود ارگانیک یا میاخوردگی آلی می‌نامیم. نکته بسیار مهمی که درباره کود ارگانیک باید به آن توجه کرد، طبیعی بودنشان است.
لازم به یادآوری است، مهمترین و اولین تأثیر مخلوط‌های مغذی آلی مربوط به بهبود کیفیت خاک است که می‌تواند تضمینی بر قابل استفاده بودن خاک در آینده و برای زمان‌های طولانی‌تر باشد. نقش این ماده مغذی در افزایش میزان تولید، غیرمستقیم است. زیرا ترکیبات موجود در مخلوط مغذی آلی همه نیاز گیاهان به عناصر غذایی را تأمین نمیکند. از این‌رو، استفاده از بهبود دهنده خاک شیمیایی برای رسیدن به عملکرد بالا هنوز هم حرف اول را می‌زند.
براساس مطالعات انجام شده، ترکیب کوتینگ آلی و مخلوط مغذی معدنی می‌تواند در افزایش عملکرد باغ و مزرعه مؤثر باشد. انواع کود ارگانیک، سلامت و قدرت بهره‌برداری از خاک را تضمین می‌کنند. به‌شرط آنکه از نوع مناسبشان استفاده شود. با توجه به منشاء کودهای آرگانیک، می‌توان آنها را به انواع مخلوط مغذی حیوانی و محصولات تقویتی گیاهی دسته‌بندی کرد. هریک از این دسته‌بندی‌ها به دسته‌های کوچکتری تقسیم می‌شوند که در ادامه اشاره‌ای کوتاه به آنها خواهیم داشت.
کود حیوانی (کود جانوری)
این غذاهای گیاهی از فضولات و همچنین تجزیه اندام‌های جانوری (حتی خون و استخوان حیوانات) ساخته شده‌اند. پرکاربردترین میاخوردگی‌های حیوانی شامل کود گاوی، ماده مغذی اسبی، کود گوسفندی، کوتینگ خرگوش و همچنین غذای گیاهی مرغی یا مخلوط مغذی ماهی می‌شوند. از آنجا که برای تهیه بهبود دهنده خاک حیوانی نیاز به حجم زیادی از کود داریم و نیز به دلیل اینکه اصلی‌ترین غذای گیاهی مورد استفاده کشاورزان از گذشته‌های دور و حتی نه‌چندان دور (پیش از تولید کوتینگ‌های شیمیایی)، شامل فضولات حیوانات پرورشی و اهلی یا در اصطلاح «دام»ها بوده است، گاهی به ماده مغذی‌های آلی جانوری، کود دامی نیز می‌گو‌ییم.
اما امروزه این مخلوط‌های مغدی محدود به فضولات چند نوع محدود دام نیستند و حتی پساب‌های خانگی و شهری حاوی مواد دفعی انسانی نیز در این گروه قرار می‌گیرند. کودهای آلی جانوری عناصر مغذی مهم مانند نیتروژن، فسفر و پتاسیم را دارند. آنها فعالیت‌های میکروبی خاک را افزایش می‌دهند؛ به همین دلیل با وجود مزایای فراوان، فضای مناسبی را برای گسترش میکروارگانیزمهای بیماری‌زا و تخم آفات فراهم می‌کنند. همچنین ممکن است حاوی میزان زیادی بذر علف هرز باشند (کود گوسفندی و اسبی)؛ برای همین حتماً باید به‌شکل پوسیده مصرف شوند.
کود گیاهی
کودهای حاوی بقایا و اندام‌های گیاهی سبز، در حال پوسیدن یا پوسیده گیاهان را شامل می‌شوند. این محصولات تقویتی به دلیل داشتن فیبر‌های رشته‌ای و ترکیبات سلولزی نقش مهمی در نگهداری آب و هوا در خاک ایفا می‌کنند. آنها افزون بر تأمین برخی عناصر غذایی، به اصلاح خاک‌های سنگین، افزایش تخلخل خاک و در نتیجه بهبود قابلیت تهویه و نگهداری آب در آن کمک می‌کنند.
کود سبز نوعی کود ارگانیک گیاهی است که در تقویت خاک نقش مهمی ایفا می‌کند و می‌تواند نیاز به ماده مغذی شیمیایی را کم کند. این غذای گیاهی را از آن رو سبز (Green manure) می‌نامند که شامل گیاهان غیرپوسیده‌‌ای است که در حالت سبز و پیش از تولید محصول به خاک اضافه شده‌اند. این افزودن در واقع شامل قطع و برداشت گیاهان جوان یا بسیار جوان کشت شده در محل کاشت گیاه اصلی و سپس شخم خاک و پراکنده‌سازی قطعات گیاهان بریده شده در آن، پیش از کشت گیاه هدف (اصلی) است.
گیاهان خانواده بقولات شامل شبدر، یونجه و… مهمترین گیاهانی هستند که به عنوان کود سبز کشت می‌شوند. ریشه آنها محل زندگی باکتری‌هایی است که نیتروژن هوا (N2 گازی) را به نیتروژن مورد استفاده و قابل جذب گیاهان (نیتروژن غیرآلی یا فرم‌های نیترات و آمونیوم) تبدیل می‌کنند.
افزون بر تثبیت نیتروژن به کمک بقولات و افزودن عنصر غذایی به این شیوه به خاک، گیاهان سازنده کودهای سبز در حفظ مواد غذایی موجود در خاک نیز نقش دارند. آنها با جذب و ذخیره عناصر خاک، مانعِ از دست رفتن مواد غذایی آن می‌شوند و از تهی شدن خاک از مواد مفید در اثر آبشویی جلوگیری می‌کنند. لازم به ذکر است، مخلوط مغذی سبز و حیوانی اثرات مشابهی در اصلاح خصوصیات فیزیکی خاک دارند. ناگفته نماند، خاکستر چوب، پودر استخوان، پودر خون، جلبک دریایی و بهبود دهنده‌های خاک زیستی (شامل برخی میکرواورگانیزم‌ها) از دیگر انواع کود ارگانیک هستند.
کمپوست
گروه دیگری از انواع کودهای آلی هستند که می‌توانند دارای مواد گیاهی و جانوری تجزیه شده باشند. گاهی برای تسریع روند تجزیه و بهبود بافت و کیفیت کمپوست به دست آمده، گروه‌های خاصی از انواع کرم‌های خاکی را در بستر ضایعات گیاهی، جانوری و پسماندهای غذایی و خانگی در حال تجزیه و تبدیل شدن به محصولات تقویتی آلی، رها می‌کنند. در این حالت به این نوع کمپوست، وِرمی کمپوست گفته می‌شود که منظور از وِرم همان (worm) انگلیسی است. کمپوست‌ها افزون بر تأمین مواد غذایی مختلفی مانند نیتروژن، فسفر، پتاسیم، کلسیم، منیزیم و عناصر ریزمغذی مانند آهن و روی برای گیاه، در اصلاح بافت خاک و همچنین بهبود شرایط بیولوژیکی آن (تحریک رشد میکروارگانیزمهای مفید خاک) نقش دارند.
مزایای استفاده از کود آلی
مهمترین مزیت‌های بهره‌برداری از کودهای ارگانیک عبارتند از:
- افزایش تخلخل خاک
- افزایش توان نگهداری آب در خاک
- اصلاح فیزیکی خاک و ایجاد محیط مناسب رشد و توسعه ریشه گیاهان
- بهبود تهویه و اکسیژن‌رسانی به ریشه‌های گیاه و میکرواورگانیزم‌های مفید خاک
- سازگاری با محیط زیست
- نداشتن اثرات سمی بر محیط زیست
- کمک به رشد میکرواورگانیزم‌های مفید در خاک
- تأمین برخی مواد غذایی مورد نیاز گیاهان
- امکان افزودن اصلاحکنندههای خاک به آن (مانند افزودن گوگرد و کود زیستی در باغ‌های پسته)
- اصلاح شیمیایی خاک و فراهم کردن امکان دسترسی راحت‌تر ریشه گیاهان به مواد غذایی درون خاک با ایجاد تغییرات مطلوب در pH نامناسب و دیگر شرایط نامساعد خاک
معایب کود آلی
با همه خوبی‌ها، کود ارگانیک نیز خالی از ایراد نیست. مهمترین معایب آن شامل موارد زیر است: – ساختار ناهمگن کودهای آلی و نیاز به حجم بسیار زیاد آنها – نیاز به استفاده از محصولات تقویتی شیمیایی در کنار آنها به دلیل برطرف نشدن همه مواد مغذی مورد نیاز گیاهان در بسیاری از موارد – نیاز به پوساندن کود دامی برای جلوگیری از آسیب به بذر و ریشه گیاهان (جلوگیری از سوزاندن ریشه‌ها و بذرها) و جلوگیری از رشد تخم آفات و پاتوژن‌های بیماری‌زای خاک
ضرورت استفاده از کود ارگانیک در باغ پسته
گیاهان مواد مغذی ضروری خود را از محلول خاک جذب می‌نمایند. ریشه‌ها صرفاً هنگامی قادر به جذب املاح معدنی می‌باشند که این املاح در آب حل شده و در دسترس ریشه قرار گیرند. بنابراین وجود آب درون خاک نه تنها برای تأمین آب مورد نیاز گیاه، بلکه برای جذب و دریافت مواد غذایی خاک نیز اهمیت دارد. برای افزایش ظرفیت نگهداری آب در خاک و بهتر قرار دادن آب و غذا در دسترس ریشه‌ها، می‌توان کود آلی به خاک اضافه کرد. این مواد به‌ویژه در خاک‌های سبک، کارایی خوبی دارند و می‌توانند همزمان با رفع مستقیم نیاز گیاه به برخی عناصر غذایی، به‌شکل غیر مستقیم نیز به بهبود شرایط جذب دیگر مواد غذایی کمک کنند.
خاک‌های مناطق خشک و نیمه‌خشکی مانند خاک‌های ایران و به‌ویژه مناطق پسته‌کاری، افزون بر کمبود آب با مشکل کمبود ماده آلی نیز روبرو هستند. پوشش گیاهی این مناطق ضعیف، و حاصلخیزی خاکشان کم است. افزودن کود ارگانیک می‌تواند راهکار مناسبی برای بهبود شرایط این خاک‌ها و رشد بهتر گیاهان باشد.
از این‌رو، مشاوران کشاورزی استفاده از ماده مغذی آلی در باغ پسته را توصیه می‌کنند.
هم اکنون بسیاری از پسته‌کاران از کوتینگ گاوی پوسیده به عنوان بهترین غذای گیاهی آلی برای درختان پسته بهره می‌برند. شما نیز می‌توانید در فصل زمستان، ماده مغذی دامی را به همراه گوگرد کشاورزی و نیز کمی باکتری تیوباسیلوس (یا بدون آن)، در چالکودهای حفر شده در اطراف درخت دفن کنید. به شرط رعایت همه شرایط و استفاده درست از محصولات تقویتی، درخت پس از بیدار شدن از خواب ترکیبات مغذی درون کود را آرام‌آرام جذب می‌کند و در پایان تابستان، محصول خوب و باکیفیتی به شما خواهد داد.
لازم به یادآوری است میاخوردگی مرغی، خوراک گیاهی خرگوش و حتی اسب و گوسفندی را نیز می‌توان در باغ پسته استفاده کرد اما به دلایلی مثل EC بسیار بالا (کود مرغی)، آلودگی به بذر علف‌های هرز (ماده مغذی گوسفندی)، ارزش غذایی پایین‌تر و همچنین تغییرات نامطلوب pH خاک (کود اسبی)، بیشترین میاخوردگی حیوانی مورد استفاده در باغ پسته و بسیاری از باغ‌ها و مزارع، در واقع کوتینگ گاوی پوسیده است.
سخن پایانی
کودهای حیوانی، گیاهی، بهبود دهنده خاک سبز، کمپوست و خوراک‌های گیاهی زیستی همگی در گروه محصولات تقویتی آلی (غیرمعدنی) هستند که در راستای کشاورزی پایدار و برای اصلاح خاک و تقویت گیاهان می‌توان از آنها در باغ پسته و دیگر زمین‌های کشاورزی بهره برد. این خوراک‌های گیاهی عوارض کودهای شیمیایی را ندارند؛ آب و خاک را آلوده نمی‌کنند و مواد اولیه‌شان مصنوعی و ساخت دست بشر نیست.
آنها برخی مواد غذایی را برای گیاهان تأمین می‌کنند و در اصلاح بافت و شرایط فیزیکی، شیمیایی و بیولوژیکی (زیستی) آن نقش دارند. افزون بر بهبود وضعیت خاک، باعث افزایش راندمان میاخوردگی معدنی نیز می‌شود. به همین دلیل، معمولاً آنها را در ترکیب با بهبود دهنده خاک شیمیایی به‌کار می‌برند تا هم میزان محصول و هم کیفیت آن را افزایش دهند.
