کیفیت خاک بر کمیت و کیفیت محصولات باغی و زراعی بسیار تأثیرگذار است. به همین دلیل، کیفیت خاک زیر کشت محصولات باغبانی و کشاورزی از گذشته موردتوجه باغداران و کشاورزان بوده است. شوری خاک پسته و دیگر باغها از مشکلات مرتبط با کیفیت خاک است که مشکلات تغذیهای زیادی برای گیاه به وجود میآورد؛ بر میزان تولید و کیفیت محصول اثر منفی میگذارد و در مراحل بعدی، گیاه را در برابر بیماری و حمله آفت نیز ضعیف میکند.
شوری خاک، دومین عامل اصلی تخریب زمین پس از فرسایش خاک است. این معضل میتواند عملکرد محصولات را ۱۰ تا ۲۵ درصد کاهش دهد و حتی در موارد شدیدتر، مزرعه یا باغ را بهطورکلی غیرقابل کشت و به بیابان تبدیل کند. اما اصلاً منظور از شوری خاک چیست؟ درواقع به مقدار نمکها یا املاح موجود در خاک، «شوری خاک» میگویند. فرآیندی که باعث انباشتهشدن نمک در خاک و شوری آن میشود نیز «شور شدن خاک» نامیده میشود.
اهمیت تعیین شوری خاک پسته و ضرورت رفع شوری خاک پسته
شوری خاک پدیدهای جهانی است و در همه جا بهطور مستقیم و غیرمستقیم بر بهرهوری کشاورزی، درآمد کشاورزان و همچنین سلامت و اقتصاد جامعه تاثیرگذار است. خاکهای شور در همه قارهها و اقلیمها وجود دارند و مناطقی با شرایط آبوهوایی مختلف، میزان بارندگی و نوع خاک متفاوت و حتی شیوههای کشتوکار و الگوهای کوددهی متمایز، با این مشکل درگیرند. با این همه، توزیع این خاکها در مناطق خشک و نیمهخشک جهان (مانند ایران) نسبت به مناطق مرطوب گستردهتر است. بنابراین شناخت عوامل شوری خاک و روشهای کاهش آن برای کشاورز و باغدار ایرانی اهمیت بیشتری دارد.
شوری خاک از فاکتورهای مهم بررسی آزمایشات کیفی خاک است. پیش از احداث باغات میوه یا حین بهرهبرداری از آنها لازم است آزمایش شوری خاک انجام شود و میزان شوری تعیین گردد. پس از تعیین دقیق میزان شوری میتوان بهتر باغ را مدیریت کرد و درختان را از آسیب شوری در امان نگه داشت.
شوری خاک پارامتری برای سنجش غلظت همه نمکهای محلول در آبِ خاک است و با عبارت هدایت الکتریکی (EC) بیان میشود. بنابراین خاک شور، خاکی است که هدایت الکتریکی عصاره اشباع آن برابر یا بیشتر از 4 دسیزیمنس در متر و در دمای 25 درجه سانتیگراد باشد. درخت پسته از گیاهان مقاوم به شوری است و طبق گزارشها شوری را حتی تا حدود 18 دسیزیمنس در متر و در دمای 25 درجه سانتیگراد تحمل میکند. اما منظور از این تحمل، زندگی خوب گیاه و تولید محصول خوب نیست. گیاه در این شرایط آسیب زیادی میبیند و محصول نمیدهد یا محصول به شدت کم و بیکیفیتی خواهد داد. بنابراین تلاش برای کاهش شوری باغ پسته بسیار مهم است.
چه عواملی باعث شوری خاک پسته میشوند؟
غلظت و ترکیب نمکهای موجود در خاک به مواردی مانند منشأ شوری و چگونگی فرآیندهای انباشت نمک در لایههای خاک بستگی دارد. در واقع شور شدن خاکهای پسته همواره دو علت کلی دارند:
1. شوری ذاتی
از طریق فرآیندهای طبیعی و در دورههای طولانی مدت تجمع نمک در خاک بهوجود آمده است؛ به آن در اصطلاح شوری اولیه هم میگویند.
2. شوری ناشی از فعالیت انسانی:
مدیریت نادرست منابع طبیعی باعث تجمع نمک در لایههای خاک و در نتیجه شوری آن شود. به این نوع شور شدن خاک، در اصطلاح شوری ثانویه میگویند
سوء مدیریت منابع آب، خاک و نهادههای کشاورزی از طریق اقدامات زیر باعث افزایش شوری خاک و در نهایت غیرقابل کشت شدن آن میشوند:
- آبیاری با آب شور
- الگوی کشت تکراری برای چند سال متوالی
- کاربرد اصلاحکنندههای خاک مانند آهک و گچ
- آبیاری بیرویه و کاربرد روشهای نامناسب آبیاری
- کاربرد لجن فاضلاب یا پساب فاضلاب تصفیهشده
- کاربرد بیش از حد کودهای شیمیایی یا استفاده از کودهای نامرغوب
چگونه میتوان تنش شوری پسته را تشخیص داد؟
همانطور که پیشتر هم گفتیم، کاربرد بیش از اندازه کودها و سایر عناصر شیمیایی باعث انباشتگی و افزایش غلظت هرچه بیشتر نمکها در خاک میشود. مقدار زیاد یونهای سدیم، کلسیم، پتاسیم، منیزیم، کلرید، نیترات، سولفات، بیکربنات، کربنات و همچنین نمکهای سولفات منیزیم، کلرید پتاسیم، سولفات منیزیم، کربنات کلسیم (آهک) و سولفات کلسیم (گچ) در خاک، بر رشد و عملکرد گیاهان تاثیرات نامطلوب دارد.
گاهی آثار تجمع زیاد نمک در خاکها به شکل پوستههای سفید و لکههای نمک روی سطح خاک دیده میشود؛ اما همیشه بهترین و دقیقترین روش تشخیص شوری خاک پسته، نمونهبرداری از خاک مزرعه یا باغ پیش از کشت محصول و سنجش شوری آن در آزمایشگاه است.
نمونه خاک در آزمایشگاه مورد بررسی قرار میگیرد و پارامترهای پیاچ (pH)، هدایت الکتریکی (EC)، نسبت جذبی سدیم (SAR)، درصد سدیم تبادلی (ESP) و پتانسیل اسمزی در آن به دقت اندازهگیری میشوند. از دیگر روشهای تشخیص شوری خاک پسته، مشاهده اثرات نامطلوب آن بر ظاهر و عملکرد گیاهان است. نشانههای شوری خاک در گیاهان معمولا به شکلهای زیر ظاهر میشود:
- سوختگی گلها
- کاهش و توقف رشد گیاه
- تاخیر جوانهزنی و میوهدهی
- سوختگی و خشکی در ساقه و حاشیه برگها
- رشد طولی غیرعادی گیاه و نازک و ضعیف بودن ساقهها
- کاهش کلروفیل در برگها و میوهها و رنگپریدگی ناشی از آن
پیامدهای منفی شوری خاک در گیاهان ( درختان پسته)
افزون بر مواردی که پیشتر نیز به آن اشاره کردیم، شوری خاک پسته میتواند اثرات منفی دیگری بر رشد و سلامت پسته داشته باشد. از میان این آسیبها میتوانیم به موارد زیر اشاره کنیم:
کاهش جذب آب در گیاهان
شوری خاک باعث کم شدن جذب آب از طریق ریشهها میشود. در اثر این پدیده، رشد ریشهها و در نهایت خود گیاه متوقف میگردد. از سوی دیگر، برای جبران کمبود آب گیاهان مستقر در خاکهای شور، نیاز به آبیاری بیشتر است. اگر آبیاری درست و متناسب با شرایط خاک شور انجام نشود، شرایط ممکن است بدتر شود و حتی مشکلات جدیدتری در گیاه و وضعیت خاک بوجود آید. افزایش شوری خاک و ادامه این روند، در نهایت منجر به فرسایش خاک پسته خواهد شد.
کاهش رشد و عملکرد گیاه
پیاچ خاک شور با خاک غیر شور تفاوت دارد و دستخوش تغییراتی شده است. در اثر تغییر pH خاک به دلیل شوری، گیاهان توان رشد و عملکرد خود را از دست میدهند و به مرور از بین خواهند رفت.
افزایش آسیبپذیری گیاه در برابر آفات و بیماریها
شوری خاک، باعث کاهش مقاومت گیاهان در برابر بیماری و حمله آفات میشود. در نتیجه، گیاهان مستقر در خاک شور نسبت به گیاهان رشد یافته در خاکهای دارای شوری کمتر، هنگام حمله آفات و شیوع بیماریها آسیب بیشتری میبینند.
اثرات شوری خاک بر درختان پسته و مبارزه با آن
از آنجا که ایران از مهمترین تولیدکنندگان و صادرکنندگان پسته در دنیا بهشمار میرود و همزمان به دلیل اینکه باغهای تولید پسته در نواحی خشک و نیمهخشک قرار دارند، باغداران ما با مشکلات تنش شوری پسته بسیار درگیرند. شناخت عوامل و تاثیرات شوری خاک و آشنایی با روشهای رفع شوری باغ پسته در باغهای کشورمان بسیار اهمیت دارد. از جمله راهکارهای مبارزه با شوری خاک پسته و رفع شوری خاک پسته در باغ پسته میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
آزمون خاک
تشخیص همیشه بخشی از درمان است. از این رو، پیش از خرید نهال پسته و کاشت آن لازم است نمونه خاک باغ شما توسط کارشناسان و متخصصان ارزیابی کیفیت خاک دقیق ارزیابی شود تا عناصر خاک و پارامترهای شوری خاک تعیین گردد.
مدیریت و برنامهریزی آبیاری
با کاربرد سیستمهای نوین آبیاری مانند آبیاری قطرهای برای کاهش تبخیر از سطح خاک و همچنین با جلوگیری از آبیاری بیرویه و تنظیم فواصل آبیاری میتوانیم اثرات شوری خاک باغ پسته را کم کنیم.
کاربرد مواد آلی و کودهای ارگانیک
افزایش مواد آلی خاک، شوری آن را کاهش میدهد. به همین دلیل برای رفع شوری خاک پسته، میتوانیم کودها و محلولهایی مانند گوگرد ارگانیک و هیومیک اسید را خاک آن بیفزاییم.
افزودن گچ به عنوان جاذب شوری
علاوه بر مواد آلی و کمپوست، جاذبهای معدنی مانند گچ نیز میتوانند در صورت کاربرد دقیق و حساب شده به رفع شوری خاک در باغ پسته کمک کنند.
پیشنهاد مطالعه: گچ کشاورزی چیست؟
طراحی و مدیریت مناسب برنامههای کاشت
پیادهسازی طرحهای درست کاشت میتواند در رفع شوری باغ پسته بسیار موثر باشد. اقداماتی مانند پایهزنی، تنظیم دقیق تراکم کاشت و بهرهبرداری منظم، رطوبت خاک را بهبود داده و منجر به کاهش شوری باغ پسته میشود.
کلام پایانی
شوری خاک یکی از مشکلات جهانی است که کشاورزان و باغداران سراسر دنیا را به دردسرهای زیادی میاندازد. این عارضه که منشا طبیعی و انسانی دارد، در مناطق خشک و نیمهخشک جهان و در باغهایی مانند باغهای پسته مشکلات بیشتری را نیز بوجود میآورد. با اینکه راههای خوبی مانند مدیریت کشت، کنترل مصرف کود و افزودن مواد آلی و معدنی مناسب به خاک میتواند به کاهش تنش شوری پسته کمک کند، اما همه این راهها همیشه و برای همه قابل اجرا نیستند.
به همین دلیل پیشنهاد میکنیم برای انتخاب بهترین روش کاهش شوری باغ پسته حتما از کارشناسان کشاورزی کمک بگیرید و با بررسی دقیق خاک باغ و مزرعه خود، نسبت به اصلاح شوری خاک اقدام کنید. در نهایت باید یادآور شد که رفع شوری خاک فرآیندی تدریجی و زمان بر است که با صبر و پیادهسازی روشهای مدیریتی صحیح میتوان به آن دست پیدا کرد و شاهد بهبود رشد و افزایش عملکرد درختان پسته بود.
