در فرآیند آبشویی، نمک‌های محلول که معمولاً به وسیله آب آبیاری به خاک افزوده شده‌اند از ناحیه رشد ریشه شسته می‌شوند. این شستشو از طریق مقدار قابل ملاحظه‌ای آب که به آن آب آبشویی می‌گویند، انجام می‌شود. آبشویی خاک به شرط اجرای درست و در زمان مناسب، نمک‌هایی را که باعث کاهش رشد گیاه و افت عملکرد محصول می‌شوند از بین می‌برد.
میزان آب مصرفی برای حذف شوری خاک، باید متناسب با نیاز آبشویی خاک در نظر گرفته شود. همچنین کاربرد مقادیر زیاد آب در خاک‌های دارای زهکش طبیعی، نامناسب و مشکل‌ساز خواهد بود. بنابراین، برای بهبود شرایط تخلیه نمک از خاک و آبشویی مؤثر، باید یک سامانه زهکشی مناسب تعبیه کنیم.
شوری خاک
منظور از شوری خاک، میزان نمک‌ها و املاح موجود در آن است. خاک همه اقلیم‌ها به دلیل بارندگی بسیار کم یا زیاد، جنس سنگ‌های مادری منطقه، شیوه‌های کشت‌وکار، الگوهای کوددهی، و … ممکن است شور شود. این دلایل را می‌توان در دو دسته کلی زیر جای داد:
- شوری ذاتی (اولیه): نتیجه برخی فرآیندهای طبیعی درازمدت است.
- شوری غیرطبیعی (ثانویه): در اثر فعالیت انسانی و مدیریت نادرست منابع آب، خاک و نهاده‌های کشاورزی رخ می‌دهد.
شوری خاک به هر دلیلی که ایجاد شده باشد، پدیده‌ای جهانی است و سوء مدیریت یا بی‌توجهی به آن، می‌تواند تهدیدی جدی علیه کشاورزان و همچنین سلامت جوامع باشد. مهمترین فعالیت‌های انسانی و کشاورزی که باعث افزایش غلظت نمک‌ها در خاک باغ و زمین زراعی می‌شوند عبارتند از:
- آبیاری بی‌رویه
- آبیاری با آب شور
- روش‌های نامناسب آبیاری
- آبیاری با استفاده از پساب‌‌‌ها
- استفاده از کودهای نامرغوب
- استفاده بیش از اندازه کودهای شیمیایی
- الگوی کشت تکراری در چندین سال متوالی
- استفاده نادرست یا بیش از اندازه اصلاح‌کننده‌های خاک مانند آهک و گچ
شوری‌زدایی از خاک و ضرورت انجام آن
شوری‌زدایی یا نمک‌زدایی خاک شامل کارهایی است که باعث از بین رفتن یا کم شدن شوری خاک می‌شوند. آبشویی خاک یکی از همین فعالیت‌هاست که کمک می‌کند با حذف نمک‌های خاک، محصولات سالم‌تر و باکیفیت‌تری تولید کنید. زیرا خاک شور قدرت باروری کمی دارد و کشاورزی در آن بدون اصلاح خاک سنگین تقریباً ناممکن است. نمک‌های محلول در خاک افزون بر رشد گیاهان، به‌طور مستقیم بر عملکرد محصول نیز تأثیر می‌گذارند. ضمن اینکه برای کشاورزی در خاک‌های شور به آب بیشتری نسبت به خاک‌های غیرشور نیاز خواهید داشت.
از یک سو، مدیریت نادرست فعالیت‌های کشاورزی باعث شور شدن خاک می‌شوند؛ از سوی دیگر، در مناطق خشک و نیمه‌خشک مانند کشورمان و بسیاری از باغ‌های پسته آن، خاک معمولاً به دلیل کمبود بارندگی، تبخیر زیاد از سطح خاک، ضعف پوشش گیاهی و دیگر عوامل طبیعی نیز شور است. از این‌رو، مدیریت شوری خاک پسته و بهسازی یا اصلاح آن در این مناطق مهمتر است. بی‌توجهی به این مسأله باعث کاهش شدید کیفیت محصول بازار داخل و محصولات صادراتی مانند پسته می‌شود.
افزون بر اثرات مثبت شوری‌زدایی بر کشاورزی، این عملیات اقدامی حفاظتی برای خاک‌های شور به‌شمار می‌رود و امکان بهره‌برداری پایدار از آنها را فراهم می‌کند. همچنین، بهسازی خاک شور با فرایندهایی مانند آبشویی خاک، باعث حفظ بهینه منابع آبی کشور می‌شود. این موضوع به‌ویژه در مناطق پسته‌کاری ایران که دسترسی به آب شیرین و باکیفیت کم است، اهمیت فراوانی دارد.
روش‌های مقابله با شوری خاک
راهکارهای از بین بردن شوری خاک شامل دفع، تبدیل یا تغییر و همچنین کنترل نمک‌هاست. تبدیل نمک با استفاده از گوگرد کشاورزی، گچ کشاورزی، کلرور کلسیم و کودهایی با شوری کم مانند کودهای آلی و همچنین کودهای حاوی هیومیک اسید و اسید فولویک امکان‌پذیر است. آبشویی خاک و زهکشی نیز دو روش مهم دفع نمک از خاک شورند. در روش‌های دفع شوری، با مدیریت خاک و عملیات کشاورزی می‌توان کاری کرد تا نمک به‌طور یکنواخت در تمام خاک پخش شود. به این ترتیب، دیگر غلظت‌های بالای نمک در یک نقطه متمرکز نخواهند شد.
آبشویی خاک؛ کاهش شوری خاک از طریق شستشوی نمک‌ها
در این روش، مقادیر قابل‌توجه و توصیه‌شده آب شیرین را به روش‌های غرقاب دائم، غرقاب متناوب و یا آبیاری بارانی روی سطح خاک اعمال می‌کنند. این آب با نفوذ به درون خاک، آرام‌آرام نمک‌های لایه‌های بالایی خاک و منطقه رشد ریشه را در خود حل می‌کند. در نهایت، نمک‌ها و املاح اضافی حل‌شده در آب آبشویی به خارج از منطقه رشد و فعالیت ریشه می‌روند.
شستشوی نمک‌ها به روش آبشویی هنگامی مؤثر خواهد بود که آب و نمک‌های حل‌شده در آن از طریق زهکش‌های مصنوعی تخلیه شود. زهکشی طبیعی، به‌ویژه در زمین‌هایی با لایه سخت، ممکن است باعث شوری خاک شود. همچنین در مناطقی که سطح آب زیرزمینی بالاست، این آب‌ها در اثر آبشویی، شور می‌شوند. بنابراین بهتر است آبشویی خاک شور را زمانی انجام دهید که رطوبت خاک کم و عمق آب زیرزمینی زیاد است.
در بسیاری از نواحی به‌ویژه باغ‌های پسته کشور یا مزارع نواحی کم‌آب، بهتر است آبشویی خاک را در فصل‌های سرد سال انجام دهید. خالی بودن زمین‌های زراعی از گیاه در این فصل‌ها، در دسترستر بودن منابع آبی در فصول سرد و همچنین، کم بودن میزان تبخیر سطحی در این موقع از سال مهمترین دلایل این توصیه هستند. در تابستان، تبخیر شدید آب از سطح خاک، به دلیل خاصیت موئینگی، نمک‌ها را به‌تدریج از لایه‌های زیرین خاک به لایه‌های بالاتر و منطقه ریشه می‌آورد و باعث شورتر شدن خاک می‌شود.
معایب آبشویی خاک
مشکلات احتمالی آبشویی عبارتند از:
-
کاهش رشد گیاه، عملکرد محصول و بروز علائم کمبود مواد غذایی
آبشویی خاک افزون بر حذف نمک‌ها، مواد غذایی و ریزمغذی‌های حیاتی برای گیاهان مانند بور را نیز از خاک می‌شوید.
-
سمی‌‌شدن خاک
خروج مواد مغذی از خاک باعث کاهش تعداد موجودات تنظیم‌کننده pH و تجزیه‌کننده خاک می‌شود و تا زمانی که مواد غذایی از دست رفته جایگزین نشوند، استفاده از خاک محدود خواهد شد.
-
فرسایش خاک
رشد سیستم ریشه‌ای، به‌ویژه در گیاهان زراعی، در خاکی که ریزمغذی‌های آن شسته شده، محدود می‌شود. از این‌رو، نمی‌توانند از خاک در برابر فرسایش جلوگیری کنند. با همه اینها، از راه مدیریت درست و مشورت با کارشناسان کشاورزی می‌توانید این مشکلات را برطرف کنید.
6 توصیه مهم درباره آبشویی خاک
- آب آبشویی نباید شور باشد.
- برای کارآمدی بیشتر نمک‌زدایی خاک از طریق آبشویی، بهتر است هم آب و هم خاک باغ یا مزرعه را پیش از اقدام آزمایش کنید.
- دوره‌های آبیاری کوتاه برای اصلاح خاک شور از طریق آبشویی مناسب‌ترند و به مرور غلظت نمک‌های محلول در خاک را کاهش می‌دهند.
- در خاک شور و قلیا، آبیاری سنگین به تنهایی مفید نیست و لازم است پیش از آبشویی زمستانه از مواد اصلاح‌کننده استفاده شود.
- در باغ‌های نیازمند اصلاح یا جابجایی خاک، اصلاح خاک باید در فصل خواب کامل درخت و قبل از آبشویی زمستانه انجام شود.
- برای افزایش نفوذپذیری آب در خاك و در نتیجه، تخلیه ميزان بیشتری نمک از محدوده ريشه، می‌توان خاک را با مشورت مشاوران کشاورزی، پیش از آبشویی زمستانه شخم زد.
سخن پایانی
شوری خاک، سلامت خاک و گیاهان را به خطر می‌اندازد و باید با آن مقابله کرد. روش‌های مختلفی برای این کار وجود دارد اما، کاهش شوری به روش آبشویی خاک و تخلیه نمک‌ها و جلوگیری از ماندابی شدن آنها نخستین گام بهسازی خاک‌های شور است. کیفیت و مقدار آب مصرفی و وضعیت زهکشی خاک بر کارایی فرآیند آبشویی و بهسازی خاک‌های شور تأثیر می‌گذارند.
منابع:
